چغازنبیل | آشنایی با مکان تاریخی “چغازنبیل”

  به ایلامی زیگورات دور اونتاش (Ziggurat Dūr Untash) یا با نام امروزی چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلام (عیلامی ها) و در حدود 1250 پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش (شهر باستانی) در استان خوزستان قرار دارد.

 این سازه در 1979 اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است. 

خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می دانند. 

 

موقعیت جغرافیایی چغازنبیل:محوطه تاریخی چغازنبیل در خوزستان و در بخش جنوب شرقی شهرستان شوش و بر روی بخشی از امتداد چین خوردگی پـهنه ساختــاری از رشـته کوههـای زاگـرس (طاقدیس سردارآباد) واقع شده است. فاصله این محوطه از شهرستان شوش در حدود 38 کیلومتر و تا اهواز115 کیلومتر است. وجود تپه ماهورهای کنگلومرائی در شمال و شمال شرق محوطه که ارتفاعات منطقه را بوجود آورده اند، به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن، باعث بوجود آمدن منطقه ای شاخص شده است و عاملی جهت اشراف محوطه چغازنبیل بر کل منطقه گردیده، این مسئله ظاهراً از نظر شهرسازان ایلامی دور نمانده است. محوطه تاریخی چغازنبیل تقریباً به جز موارد خاص و جزیی نسبت به مناطق پیرامون، حالت یکپارچگی و بکر بودن خود را حفظ نموده است.

 

این حالت به علت قرار داشتن بر روی تاقدیس سردارآباد، بوجود آمده است. از جمله نکات قابل توجه، استقرار و ساخت شهر مذهبی دوراونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز است. نزدیکی به رودخانه برای استفاده بهینه از آب، برای شرب، کشاورزی، ساخت و ساز و غیره از جمله موارد مهمی بوده که هم اکنون نیز همچنون گذشته عاملی جهت تجمع های انسانی در کنار رودخانه ها است. رود دز یکی از مهمترین رودخانه های استان خوزستان بوده و انشعابات متعددی دارد. شعبه اصلی رود دز از کنار معبد چغازنبیل می گذرد، فاصله آن از دوراونتاش حدود دو کیلومتر است. این رود توسط جنگلی گرمسیری و نیمه گرمسیری معروف به جنگل دز احاطه شده است. در حدود 45 کیلومتری چغازنبیل، رود دیگری به نام رود کرخه جریان دارد که جنگلی به نام جنگل کرخه آن را احاطه کرده است.

 

 

 در فاصله سالهای 1930 تا1940 میلادی با توجه به فعالیتهای گسترده شرکتهای نفتی خارجی در منطقه و بررسی های زمین شناسی که توسط کارشناسان این شرکتها صورت میگرفته، یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجر نوشته ایی می یابد و آن را به هیئت باستانشناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل میدهد. خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نامدوراونتاش را فراهم میکند. پس از دومکنم، گیرشمن باستانشناس فرانسوی حفاریهای چغازنبیل را ادامه میدهد. از سال 1378 خورشیدی، کاوشها و مطالعات باستانشناسی ایـن محوطه به سرپرستی دکـتر بهـزاد مفیـدی ادامه یافت.

 

 

تشبیه معابد به کوه های کیهانی در فرهنگ بابلیان جایگاه خاصی دارد و این ویژگی را در قالب فرم زیگورات های آنان می توان دید که صعود از آن را رسیدن به قله عالم می دانستند. کلمه زیگورات یا زیغورات از فعل آکدی «زقارو» (Zegharoo) به معنای بلند و برافراشته ساختن؛ گرفته شده است. زیگورات بنایی چندطبقه است که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچک تر است؛ بنابراین، نمای هر طرف آن به شکل یک پلکان است. این زیگورات ها محل نگهداری مجسمه خدایان و انجام مراسم مذهبی بوده اند.

 این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون 1250 پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده است. این معبد در حمله سپاه خون ریز آشور بانیپال (پادشاه قوم آشور) به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. سده های متمادی این بنا در زیرخاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاک برداری گردید. گرچه خاک برداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید اما پس از گذشت حدود 50 سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آن ها آسیب های فراوانی را به این بنای خشتی-گلی وارد کرده و خصوصاً باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است.

 

«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژه ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می کردند. این مکان نزد باستان شناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش» است.

 

اونتاش گال دستور ساخت شهر مذهبی را داده بود که بنای چغازنبیل در میانه این شهر قرار داشت و مرتفع ترین بخش آن محسوب می شد. بلندی آغازین آن 52 متر و 5 طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نیم از آن باقی مانده است. زیربنای چغازنبیل یک مربع 105 متر در 105 متر است؛ یعنی دو برابر یک زمین فوتبال!

 

 

 مجموعه تاریخی چغازنبیل با وسعتی در حدود صد هکتار از یک بنای مطبق مرکزی (با قاعده مربع شکل، طول اضلاع خارجی حدود 105 متر و احتمالاً در 5 طبقه با 52 متر ارتفاع) که در گذشته ذیقورات نامیده میشده، سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخها (کاخ آرامگاهها)، مخزن آب، خانه های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است. در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملاتهای گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکانهای خاص استفاده شده است.این شهر در سال640 پیش از میلاد توسط آشوربانی پال، پادشاه آشور تصرف و ویران شد. کاوشهای گسترده در این محوطه باستانی توسط رومن گیرشمن، باستانشناس فـرانسـوی در دهههای پنجاه و شصت میلادی صورت گرفت.

 

 

 

تبر مفرغی :تبـر مفــرغی به طـول 12.3 سانتیمتر در معبـد کیریریشا (معبد میانی از مجموعه معابد شمال غربی در حصار درونی) یــافت شـده است. ایـن تبـر دارای جـای دسته ای به شکل شیر می باشد که رو به تیغه دارد. روی تیغه تبر کتیبه ای با نام اونتاش نپیریشا نوشته شده است. پشت سر شیر (جای دسته) مزین به مجسمه گراز نشسته از آلیاژ ترکیبی طلا و نقره است.

 

 

مجسمه گاونر:در هنگام خاکبرداری از روی پله های پلکان شمال شرقی، قطعاتی از یک مجسمه گاو نر بزرگ لعابدار بدست آمد. جنس مجسمه، سفال با لعاب آبی رنگ است. در پشت حیوان کتیبه ای در 16 سطر و به زبان ایلامی از اونتاش نپیریشا وجود دارد. ارتفاع آن تقـریبـاً 1.53 متـر و طـولش معـادل 1.05 متـر می باشد.

 

مجسمه شیر – عقاب :این مجسمه (حیـوان افســانه ای) ترکیبی از شیر و عقـاب بوده که دارای پوشش لعاب آبی رنگ اسـت. روی کــمر آن کتیـبه ای به خط میخـی دیـده می شود. این مجسمه پیش از جنگ تحمیلی در موزه شوش نگهداری می شد که متأسفانه بر اثر اصابت گلوله توپ دشمن کاملاً متلاشی و اکنون قطعات آن در یکی از انبارهای اداره میراث فرهنگی شوش نگهداری می شود.

 

 

گل میخ و میخ سفالی :گل میخ ها و میخ های سفالی زیادی در کاوشهای دوراونتاش بدست آمده است که اکثر آنها دارای کتیبه ای به نام اونتاش نپیریشا می باشند. این اشیای تزئینی، در فرمها و اندازه های مختلفی ساخته شده و بـرخـی از آنها لعابدار و بعضی سفالینه های ساده اند. رنگ لعابها بیشتر فیروزه ای، سبز و رنگ سفالها بلوطی یا خرمایی است. این اشیاء احتمالاً بیشتر در تزئینات بناها و یا در انجام مراسم مذهبی کـاربرد داشته اند.

شیشه :پیدا شدن خمیر شیشه در دوراونتاش، نشان از آشنایی ایلامیان با صنعت شیشه گری دارد. میله های شیشه در تزئینات، روی درب های چوبی به کار می رفته است. این میله ها احتمالاً به شکل مورب و در قالب قرینه همدیگر در یک طرف درب چوبی قرار می گرفتند.

 

 

آجرنبشته (کتیبه) :ترجمه کتیبه:من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی (رنگ)، نقره ای (رنگ)، سنگ های عقیق سیاه، سنگ های سفید این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و اینشوشینک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که )آن را( ویران کند و کسی که آجرهای آنرا منهدم کند، کسی که طـلا و نقره اش را، سنگ های عقیق سیاه، سنگهای سفید و آجرهایش را بردارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کیریریشا برسرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود.

 

کلون و پاشنه سنگی درب :در چغازنبیل از پاشنه و کلون های سنگی برای درب هـای پرستشگاه ها استفـاده می شـد. محـور چرخشی درب ها که به یک پاشـنه سنـگی منتهـی می شد، در یک کاسه سنگی که حکم لولا را داشت، فرو می رفت. برای بستن درب و انداختن پشت بند آن و کلون کردن لنگه آن، جا کلونی در سنگ بزرگی وجود داشته که بخش عمده ای از آن در دیوار فرو می رفته است.

 

 

جام ته دکمه ای - ظرف سفالین :از اشیاء سفالین بدست آمده از حفاری های اخیر در محوطه چغازنبیل به جام های ته دکمه ای و ظروف سفالین می توان اشاره کرد. جام ها دارای پایه ای مدور، گردن بلند، استوانه ای و شکم کشیده هستنـد. به نظـر می رسد که این ظروف برای مصرف مایعات به کار می رفتند.

 

 

ردپای انسان و جانوران:در محوطه تاریخی دوراونتاش می توان ردپاهای جانوران مختلف و انسانهای دوره ایلام را بر روی آجر مشاهده کرد. این ردپاها در معابد، صحنها و صفه های زیگورات و یا حتی بر روی آجرفرشهای محــوطه دیده می شوند. به جز انسان، سایر ردپاهــا مربوط به خـانواده هـای سگ سانان، خـوک سـانان  و گربه سـانان می باشد.

اثر مهر:از دوراونتاش مهرهای استوانه ای فراوانی بدست آمده است. این مهرها از مواد گوناگونی چون خمیر شیشه، بدل چینی، قیر معدنی  ساخته شده اند.این مهرها شامل تصاویری در رابطه با خدایان، مراسمات مذهبی و حیوانات است.

 

 

 

این حصار در بر گیرنده ذیقورات و معابد و بنای نیایشگاه است که در آن 6 دروازه وجود دارد و از طریق همین دروازه ها زائران به محوطه معبد وارد می شدند. مصالح به کار رفته در حصار اول خشت و گل کوبیده است. به این حصار تمنوس می گفته اند.

 

 

حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است.

 

 

حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می گیرد. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.

 

در روی این دیوار ناودان هایی به فاصله های تقریبی 47 تا 50 متر قرار گرفته اند. این ناودان ها به گونه ای ساخته شده اند که آب را به بیرون حصار و به فاصله دوری هدایت کنند تا مانع نفوذ آب به زیر دیوار و اطراف ناودان شوند.

 

 

 

در مرکز شهر چغازنبیل معبد عظیمی بنا شده است. این معبد «ذیقورات» نام دارد که به دو تن از خدایان بزرگ عیلامیان یعنی «اینشوشیناک» و «نپیریشا» اهدا شده.

 

معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن ایلامی است که تا کنون شناخته شده است. معبد زیگورات شامل چهار جبهه است.

 

 

این معبد که به الهه اینشوشیناک هدیه شده دارای 5 اتاق است که همگی آنها در یک ردیف قرار دارند.

 

در مدخل ورودی معبد، یک سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زیر تاق ورودی دروازه معبد که به «دروازه مجلل» معروف است، آجرنوشته هایی دیده می شود که در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزین به نقش هایی با شیشه بوده است.

 

معبد اینشوشیناک دارای سالمترین و بهترین کلون ها و لولاهای در و همچنین پاشنه های سنگی است.

 

معبد دیگری در نزدیکی این معبد قرار دارد که آن هم اینشوشیناک (آ) نام داشته است اما طبق یافته های باستان شناسان این معبد نسبت به معبد اینشوشیناک (ب) از اهمیت کمتری برخوردار بوده است.

 

 

این سه معبد موقعیت ممتازی در شهر باستانی «دور اونتاش» داشته اند. این مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذیقورات قرار دارند و از دو نیایشگاه برای ایشن‍ی کاراپ و کی ر یریشا که مستقیماً به روی صحن شمال غربی باز می شوند و نیاشگاه سوم که برای خدای گال ساخته شده تشکیل می شوند.

 

 

هر یک از اضلاع این معبد 17 متر است و هریک از چهار زاویه آن به سمت یکی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی این معبد در شمال شرقی آن تعبیه شده است، سقف تمام اتاق ها در این معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.

 

 

هر یک از اضلاع این معبد که زوایای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر است. حیاطی در زاویه غربی بنا قرار گرفته است، که اتاق های معبد به این حیاط وابسته اند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان کوچکی باز می شود.

 

 

روبروی جبهه جنوب غربی، سه نیایشگاه شناسایی شده اند و اشیایی از آنها به دست آمده که نذوراتی بوده است که سربازان آشور، میلی به غارت آنها نداشته اند.

 

از اشیای یافت شده در این سه نیایشگاه می توان به قرص هایی تزئینی که برای تزئین در به کار می رفته اند، مهره هایی از جنس خمیر شیشه، مجسمه های گراز، گاو کوهاندار، لاک پشت، پرندگان و حیوانات کوچک از جنس خمیر شیشه و انگشتری از جنس قلع با روکشی از طلا که در آن دایره ای از آهن قلم زنی شده است، اشاره کرد.

 

 

دروازه بزرگ ، بزرگترین و عریض ترین دروازه ای است که در دیوار حصارهای اطراف ذیقورات تعبیه شده است و مخصوص تردد شاه و درباریان بلندمرتبه بوده است.

 

در این دروازه کلون های سنگی مشابهی بسته م‍‍ی شده که توسط بست های فلزی به در چوبی متصل بوده اند.

 

 

 

این دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است و کف پوشی از سنگ روی سطح دروازه دیده می شود.

 

درز این کف پوش سنگی را با با ملات قیر معدنی پر کرده اند. بر روی این سنگ فرش، آثاری شبیه به آثار چرخ گاری دیده می شود و به همین دلیل این دروازه به نام دروازه ارابه ها مشهور شده است. چهارپایان را برای قربانی کردن در معابد از این دروازه وارد می کرده اند.

 

 

این دروازه بزرگترین و مهمترین دروازه تمنوس است که چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج دیگر در داخل حصار واقع شده است.

 

تمام کف دروازه با آجرهای شکسته ای که هنوز هم لکه هایی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است. دروازه اینشوشیناک و دروازه غربی دو دروازه دیگر حصار اول بوده اند.

 

 

 

این معبد که در نزدیکی دروازه شمال شرقی تمنوس قرار دارد وقف دو الهه مذکر به نام های هیش میتیک و روهوراتیو بوده است.

 

در این معبد 21 آجر کتیبه دار یافت شد که نام این دو خدای باستانی عیلامیان را بر خود داشتند.

 

 

این دروازه در روبروی دروازه شمال شرقی حصار اول قرار دارد. کف پوشی که سطح این دروازه را پوشانده است، از طرفی به جبهه جنوب شرقی ذیقورات متصل شده و از طرف دیگر تا جبهه شمال غربی و نزدیک معبد گال امتداد دارد. در درون این دروازه و در سمت شرقی آن یک پلکان یافت شده است.

 

 

این دروازه در دیوار جنوب غربی قرار دارد و به سمت شهر شوش است. چهار برج به این دروازه تکیه زده بوده اند که گذرگاه باریکی را به وجود می آوردند.

 

این گذرگاه باریک نشان می دهد که از این دروازه فقط عده معدودی گذر می کرده اند و وارد تمنوس می شده اند. کف این دروازه با خشت شکسته فرش شده و زمین بیرون این دروازه را با سنگریزه فرش کرده اند.

 

 

در 163 متری زاویه شرقی و 81 متری گذرگاه شاهی قرار دارد. این دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده است و به نظر می رسد که تمام این دروازه را مسدود کرده اند.

 

دلیل چنین حذفی روشن نیست. از این دروازه گذرگاهی شروع می شود که آن را به سه قسمت مرکزی دروازه با دری یک لنگه منتهی می کند.

 

 

در دیوار جنوب شرقی ، دروازه دیگری وجود دارد که به گذرگاه شاهی معروف است. قسمت مرکزی این دروازه با کفسازی زیبایی از آجرهای سالم پوشیده شده بود، که در امتداد طول دیوار جنوب غربی اش سکوئی به عرض 2 آجر وجود دارد.

 

این دروازه، تنها دروازه ای است که پلکانی خم شده به شکل آرنج در آن وجود داشته و همین پلکان صعود به بالای برج ها و دیوار حصار را آسانتر می کرده است.

 

 

این برج که پیش آمدگی آن بطرف بیرون است، در وسط دیوار جنوب شرقی و درنزدیکی گذرگاه شاهی قرار دارد. در ساخت این برج از آجر استفاده شده است.

 

 

دیوارهای پیدا شده در این مجموعه از آجر شکسته ساخته شده بودند. ضخامت این دیوارها بسیار کم است.

 

یک آشپزخانه ابتدایی هم در این مجموعه قرار دارد. این بنا برای سکونت کارگران ساخته شده بوده است.

 

 

این مجموعه با دیوارهایی از آجر شکسته ساخته شده است. دیوارهایی که سه حیاط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاط می کردند.

 

در درون این مجموعه محوطه محصوری پیدا شد، که با دو دیواره از خشت خام درست شده بود. در این محوطه گذرگاه عریضی وجود دارد، که به طرف حصار تمنوس می رود. در این گذرگاه آثاری از یک ناودان و دو سکوی خشتی وجود دارد.

 

 

این مجموعه، که در ضلع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده متشکل از چهار نیایشگاه است.

 

نمای تمام این نیایشگاه ها رو به گذرگاه شاهی است. این مجموعه توسط راهی کفسازی شده که فقط قسمتهای ناچیزی از آن باقی مانده است، به گذرگاه شاهی متصل می شود.

 

 

در این بخش 9 مورد کفسازی شده با آجر شکسته از زیر خاک پیدا شد، که همه به موازات همدیگر بودند. طول این کفسازی ها به 30 متر می رسید و عرض هر یک از آنها بطور متوسط 50/4 متر بود.

 

در این منطقه همچنین مصالح ساختمانی و اتاق های نیمه تمامی یافت شد که نشان از یک عملیات ساختمانی نیمه تمام بود.

 

یافته شدن مصالح بنایی و نیز سه نواری که یکی از آنها پر از قیر معدنی و یکی دیگر مملو از گچ بود صحت این فرضیه را تائید کرد. در کنار این مصالح دو حلقه چاه کشف شد که با توجه به آب شور و غیر قابل شرب این چاه ها گمان می رود از آب آنها برای عملیات ساختمانی استفاده می کرده اند.

 

 

این مجموعه شامل سه حیاط است که در اطراف آنها اتاق هایی ساخته شده است. این اتاق ها بلند و باریکند و سکوهایی نیمکت مانند دارند. ساختمان این بخش نیز به دلیل هجوم ویرانگر آشوری ها ناتمام مانده است.

 

 

 

این ورودی مجلل در دیوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزدیک به کاخ شماره 3 باز شده است.

 

 

در ضلع جنوب شرقی چغازنبیل و در نزدیکی حصار سوم، مجموعه بناها یی قرار دارد که به آن محوطه شاهی گفته می شود. کاخ آرامگاه ها در این محوطه قرار دارد. این نام را به دلیل وجود پنج مقبره زیر زمینی سرداب مانند در این کاخ، بر آن گذاشته اند.

 

این مقابر آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان ایلامی بوده اند. علاوه بر این آثاری از تزئینات شیشه ای و گل میخ های لعابدار در کاخ به دست آمده است.

 

 

این کاخ سه حیاط دارد و با خشت خام ساخته شده است. در این کاخ چندین اتاق و یک حمام نیز وجود دارد.

 

 

این کاخ که در نزدیکی زاویه شرقی حصار بیرونی شهر قرار دارد، دو حیاط دارد. حیاط های این کاخ نیز مانند کاخ شماره 2 توسط اتاق هایی متصل به هم ولی با امکانات و راحتی بیشتر نسبت به اتاق های کاخ شماره 2 محاط شده است.

 

 

این بنا که در محوطه سکونت شاه قرار دارد به شکل (تی) انگلیسی است و نیایشگاه خصوصی شاه و خانواده سلطنتی بوده است.

 

 

چسبیده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی ذیقورات، تاسیساتی متشکل از یک مخزن در خارج دیوار و یک حوض واقع در درون حصار وجود دارد و شبکه ارتباطی آنها یک سیستم متشکل از نهرهای کوچک بوده است.آب ذخیره شده در مخزن از طریق همین سیستم وارد حوضی کوچک میشده و ساکنان چغازنبیل آب مصرفی خود را از این حوض بیرون می کشیدند. برای اینکه آب به این مخزن برسد کانالی نزدیک به 50 کیلومتر حفر می شود. این کانال از رود کرخه شروع می شود.چـیـزی که باعـث تعـجب و شوک بـسیار در معـماری چـغـازنبـیل است، این ابـتـکار هـنـرمندان آن دوره در اخـتراع و ساختـن یک سیستم جدید که آب آشامـیدنی ساخـتمان را تهـیه می کرده است. آب تسویه شده بوسیله عبادتـگـران و پـرستـشگـران و ساکـنین آن منطقه مورد استـفاده قرار می گـرفت.دورتا دور ذیقورات را دیواری احاطه می کرده که در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان کریریشا، ایشنی کرب و هومبان بنا شده است.همچنین معابد دیگری در جبهه شمال شرقی قرار داشته اند و مجموعه این معابد توسط حصار دیگری احاطه می شده است.

 

در خارج از این حصار بقایای اندکی از خانه های شهر در سطح زمین دیده می شوند. دورتادور شهر سومین دیوار قرار داشته که کل شهر را محصور می کرده.طول این حصار خارجی حدود چهار کیلومتر است. در زاویه شرقی شهر و در نزدیکی حصار خارجی، کاخ های شاهی قرار داشته اند. در طرف مقابل شهر و بر روی ضلع شمال غربی حصار خارجی مخزنی برای آب موجود است.چغازنبیل ازجمله بناهای باستانی کشورمان است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.در مرکز شهر، معبد عظیمی به صورت مطبق بنا شده که امروزه دو طبقه از آن پابرجاست.این معبد، ذیقورات نام دارد که به دو تن از خدایان بزرگ عیلامی؛ «اینشوشیناک» و «نپیریشا» اهدا شده است.ذیقورات با تشدید روی حروف «ق» و «ر» کلمه ایی اکدی است. در ایران این کلمه عموماً زیگورات نوشته می شود.

 

واژه زیگورات از فعل زیگورو به معنای بلند و برافراشته ساختن مشتق شده است.این معـبد نشانگـر اوج و شکوه معـماری در آن دوره است. این بـنا بصورت چـهـارگـوش و به صورت یک ساخـتمان پـنج طبقه است، که هـر طبقه از طبقه قـبلی کوچکـتر است و نمائی بصورت مخروطی را نشان می دهـد.معـبد اصلی در آخرین طـبـقـه ساختـه شده بود. موادی که در ساختمان این معـبد بکـار رفـته است، بـیـشـتر از آجرهـای پـخـته لعـاب دار هـمراه با ساروج بـسیار قـوی بوده است.

 

معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی است که تا کنون شناخته شده است.یکی دیگر از شگفتی های این معبد آن است که در پشت معبد در روی زمین جای پای انسان ( کودکی ) نقش بسته است که بعد از گذشت بیش از 3500 سال هنوز پابرجاست . محققین گفته اند در هنگام ساخت و آن زمانی که آجرهای نرم بوده است انسانی پا گذاشته است . این جای پا واقعا دیدنی است .

 

 

«دور اونتاش» از سه حصار تودرتوی خشتی تشکیل شده و دروازهٔ اصلی آن بر روی حصار بزرگ در جبههٔ شرقی قرار دارد. در حدفاصل حصار اول و دوم، کاخ های شاهی و آرامگاه های سلاطین عیلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه خانهٔ آب واقع شده است، تصفیه خانهٔ آب چغازنبیل در شمار قدیمی ترین تأسیسات آب رسانی بشمار می رود. آب آن از رودخانهٔ کرخه و از فاصلهٔ 45 کیلومتری با حفر و احداث کانالی تأمین می شده است.

 

در مرکز حصار سوم معبد اصلی (زیگورات) قرار دارد. معبد اصلی به ابعاد 105×105 متر، مربع کاملی است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده اند. اصل این معبد با به کارگیری میلیون ها آجر و در 5 طبقه ساخته شده بود که در حال حاضر دوطبقه از آن باقیمانده است. ارتفاع آن در گذشته حدود 52 متر بود. طبقات این معبد برخلاف تمامی زیگورات های بین النهرین بر روی همدیگر ساخته نشده، بلکه هر طبقه مستقلاً از سطح زمین به بالا احداث شده است. به غیراز طبقهٔ اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پرشده اند، طبقه پنجم که مرتفع ترین طبقه محسوب می شود، جایگاه قرار دادن بت های آن زمان بوده است. مهم ترین این بت ها، خدای «اینشوشیناک» یا خدای خاص شهر شوش بوده است.

 

 

«اونتاش گال» بانی این معبد می گوید:«پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور نمودم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آنچه شاهان پیش ساخته اند نبود و آن را به خدای اینشوشیناک و خدای هومبان حریم مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ایشان شود و لطف و عدل هومبان و اینشوشیناک در اینجا برقرار بماند.»

 

 بنای زیگورات چغازنبیل، مربعی شکل است که حصارهای دایره ای به دور آن دیده می شوند. عدد چهار به عنوان عددی مقدس در معماری است. چهار نشان دهنده چهار جهت اصلی، چهارفصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهارعنصر، چهارستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و... است. بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می شود که همگی دارای متنی یکسان هستند که بیانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است.

 

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شده است. درواقع زیگورات ها، اهرام، مقابر و بناهای برجی شکل، گنبدها و معابد چندین طبقه بلند، پاگوداها و استوپاها، در همه جا نمادی از کوه و آسمان بودند. این موضوع در سرزمین هایی که به طور طبیعی فاقد کوه بودند، بیشتر مشهود است، همانند:بین النهرین، مصرسفلی، جنگل های مکزیک و پرو.

 

 

سنگ نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شده است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنه های معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ نگاره از ماسه سنگ است. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به 1340 تا 1300 پیش از میلاد است. این یادبود در سدهٔ دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده و هم اینک در موزه لوور قرار دارد.

 

 

در اطراف معبد و بر روی کف اصلی دو سکوی مدور بریده مشاهده می شود که نظرات مختلفی در مورد آن ها ابراز شده، برخی آن ها را قربانگاه و برخی دیگر مربوط به ستاره شناسی و ساعت خورشیدی دانسته اند. در موزه ی لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی (Sacrificial Table) از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این جایگاه است (تصویر).دورتادور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می شوند. اندازه، دقت و ظرافت بالای به کاررفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره ی ایلامی دارد.