راهکارهای برای صبور بودن در نهج البلاغه امام علی (ع)

صبر در روایات امام علی (ع) و اهمیت صبور بودن

یکی از برترین خصلت و فضایل اخلاقی انسان، صبر و شکیبایی در برابر مسایل و مشکلا زندگی است. انسان با فرا گرفتن راههای صبر و بردباری در برابر مصائب و مشکلات خود را بیمه می کند و با هر مشکلی ناتوان نشود.خصلت صبر و بردباری در آموزه های قرآنی و نهچ البلاغه به عنوان بهترین فضیلت انسان به شمار می رود و دارندگان این ویژگی، ستوده و تکریم شده اند.

درباره صبر و شکیبایی احادیث بسیاری از حضرت علی(ع) روایت شده است. ایشان خود نمونه بارز صبر و تحمل بودند و این خصوصیت را در زمان رحلت پیامبر اکرم (ص) نشان دادند. همچنین این امام بزرگوار در حالیکه خلافت بر مسلمانان حق ایشان بود، 25 سال سکوت کردند و سپس در دوران جنگی که در زمان خلافتشان ایجاد شد، قبل از هر اقدامی صبوری کرده و تا جایی که به مسلمانان ضرری نمی رسید فرصت بازگشت به طرف مقابل می دادند.

حضرت علی(ع) در حدیثی می فرمایند:

«الصّبر امّا صَبْر علی المُصیبة او علی الطّاعة او عن المعصیة و هذا القسم الثالث اعلی درجةً مِنَ القسمین الاولین» (کافی، ج2، ص91، ح15)

«صبر یا صبر بر مصیبت است یا صبر بر اطاعت و بندگی است یا صبر از گناه است و قسم سوم از دو قسم اول بالاتر و پرارزش تر است»

صبر و تدبیر

انسان در حالت صبر، می تواند تدابیر بهتری داشته باشد. گاه زندگیی برای انسان مانند میدان جنگ می شود که احساس می کند باید فورا به آن حمله کند و گرنه مورد حمله قرار می گیرد. اما واقعیت زندگی به گونه ای است که نیاز به صبر و تحمل بیشتری دارد تا مدیریت و تدبیر بهتری برای آن به وجود آید، نه جنگ، اما متاسفانه در زندگی های امروزی ، انسانها زود عصبانی می شوند، زود قضاوت می کنند، زود تصمیم می گیرند و ... . زندگی ما بیشتر شبیه لبه پرتگاه شکست است تا آغوش باز پیروزی. دلیل آن نیز عدم تحمل و کم صبری است که ناشی از بی مدیریتی و عدم تدبیر می باشد.

امام علی (ع) فرموده اند که:

«فرد صبور پیروزی را از دست ندهد گرچه زمان طولانی بگذرد.» (حکمت 153) و «بردباری، دهان بند بی خرد است.» (حکمت 211)

حضرت علی(ع) در نهج البلاغه، خطبه شقشقیه (خطبه 3) فرمودند:«با خود اندیشیدم که آیا با دست تنها حمله کنم یا آن که بر شرّ این تیرگی شکیبا باشم... دیدم که صبر در این جا خردمندانه تر است. پس صبر کردم در حالی که گویا در چشمانم خاشاک و در گلویم استخوانی است... در این مدت دراز و در این شدت غم و محنت صبر کردم.»

این خطبه مربوط به دورانی است که خلافت را از ایشان منع کردند، اما ایشان با تدبیر و صبر جان اسلام را از مرگ حتمی نجات دادند. حضرت امیرالمومنین(ع) با صبر خود در دوران جنگ جمل، بارها شرایط را مدیریت کردند و در نهایت به پیروزی عجیب و تاریخی دست یافتند. در ابتدا که طلحه و زبیر درخواست خروج از مدینه برای انجام حج نمودند، ایشان با وجود آگاهی از نیت پلید آنها، صبر کرده و قضاوت نکردندتا روزی که نیت شوم آنها آشکار گردید.

ایشان با وجود عصمت و علم لدنی خود و همچنین آگاهی از افکار درونی سران جمل، قضاوت نکردند تا به ما یاد دهند که نسبت به دیگران حق قضاوت نداری. بلکه رفتار شایسته آن است که در برابر آنچه از رفتارهای دیگران نمی دانیم صبر پیشه کرده و با تدبیر شرایط موجود را مدیریت کنیم. اما متاسفانه صبوری در برابر دیگران کمتر شده است و صبر با قضاوت های عجولانه و اغلب اشتباه جایگزین شده است. با وجودی که بارها شاهد قضاوت های نادرست خود بوده ایم اما هر بار با اعتمادبه نفس بیشتری دیگران را قضاوت می کنیم.

صبر بر مصیبت

امام علی (ع) در برابر مصیبت های خود صبر و تحمل می کرد و دیگران را نیز به صبر و تحمل فر می خواند. نمونه بارز صبر ایشان در زمان رحلت پیامبر گرامی و شهادت مظلومانه حضرت فاطمه(س) است. البته غم و اندوه زاده ی فقدان عزیزان استاما نباید موجب کند شدن جریان زندگی شده و بر انسان تسلط یابد. بلکه باید با صبر و رضایت به حکمت خداوند، بتوان زندگی را مدیریت کرد تا بدین ترتیب مورد عنایت خاص الهی نیز واقع شویم زیرا «صبر و شکیبایی به اندازه مصیبت نازل شود و کسی که دستش را به هنگام مصیبت (از روی ناشکری) بر زانو زند، اجرتش تباه گردد.» (حکمت 144)

حضرت علی علیه السلام یاران خویش را به صبر در مصیبت توصیه می فرمودند، در دلداری به اشعث بن قیس در مرگ فرزندش فرمود:ای اشعث! اگر برای از دست دادن فرزندت اندوهگین باشی، البته حق پدری را به جا آورده ای و اگر صبر کنی خدا هر مصیبتی را عوض می دهد، ای اشعث! اگر صبر کنی قضا و قدر الهی بر تو جاری شده و تو گناهکاری. ای اشعث! آمدن فرزندت که مایه آزمایش و گرفتاری است تو را شاد کرد و رفتنش که مایه ثواب و رحمت (برای توست) اندوهگینت ساخت. (حکمت 291)

گاه اولین واکنش در برابر فقدان عزیزان مان این است که می گوئیم :«چرا من؟ مگر چه گناهی به درگاه خدا کرده بودم که مستحق چنین مصیبتی شدم؟». اما باید توجه داشت که مرگ جز جداناپذیر زندگی است و همانطور که روزی پای بر دنیا نهاده ایم روزی هم فرا می رسد که رخت از این جهان می بندیم.نزد خداوند کسی عزیزتر از پیامبر و جانشین بر حق او نیست، آنها هم مرگ را تجربه کردند و داغ عزیزان خود را دیدند، بدون آنکه مرتکب گناهی شوند تا مستحق عذاب آن باشند.

صبر بر طاعت

امروزه صبر بر طاعت و بندگی خداوند کمتر از گذشته شده است و همرنگ شدن با جماعت راحت تر می باشد و چیزی که سخت است اطاعت از خداوند نادیده و فرمانبرداری از اوست. البته فرمانبرداری از همان زمان کودکی برای انسانها سخت است، مثلا پدر و مادرها فرزند را به مواردی توصیه می کردند که ترجییح می دهند آن را انجام ندهند و از سوی دیگر از مواردی منع می کردند که فرزند رغبت بیشتری برای انجام آن داشت. مثالهای بسیاری در این زمینه وجود دارند اما همه آنها در این زمینه مشترک هستند که فرمان پذیری کار سخت تری است. اما به طور کلی فرمان پذیر بودن در برابر فرمان پدر و مادری که آگاه هستند اما نه به آگاهی خدا؛ مهربان هستند اما نه به مهربانی خدا، توانا هستند اما نه به اندازه توانایی خدا حداقل از جت دنیوی موجب بهبود حال و رشد انسان می شود. بنابراین اطاعت از امر خداوند، صبور بودن برای سختی فرمان پذیری او، به طور یقین موجب رشد و تعالی حقیقی انسان می شود.

امام علی علیه السلام در باره این مطلب می فرماید:

«با صبر بر طاعت، نعمت های خدا را بر خود تمام کرده و از نافرمانی او دوری کنید.» (خطبه 188)

راهکار آسان و خوب در مورد صبر

در میان سخنان گوهربار مولای متقیان می توان راه حل را نیز جستجو کرد. ایشان می فرماید:

«اگر بردبار نیستی خویشتن را بردبار جلوه ده؛ زیرا کمتر کسی است که خود را شبیه گروهی کند و به زودی یکی از آنان نشود.» (حکمت207)

با توجه به این حمکت از نهج البلاغه می توان گفت که به جای همرنگ شدن با جماعت دنیاپرست، خود را همرنگ اهل صبر و تحمل کنیم تا دنیایی را که مملو از درد و سختی است و خوشی آن با ناخوشی پیوند زده شده را به مکانی آرام برای خود تبدیل کنیم.

کلام پایانی درباره صبر

در پایان کلام خود را با ذکر دعایی زیبا از حضرت علی (ع) به پایان می رسانیم :

«أخذ الله بقلوبنا و قلوبکم الی الحق، و ألهمنا و ایاکم الصبر.» (خطبه 173)

«خداوند دل های ما و دل های شما را به سوی حق متوجه سازد و به ما و شما صبر الهام فرماید.»