بیستون | تاریخچه و بررسی اثر باستانی “بیستون”

دلیل آن که همه این آثار در یک جای قرار داشته این بوده است که این محل بدون تردید از مکان های مقدس ایرانی شناخته می شده زیرا آب مظهر پاکی و روشنانی فراوان از دل کوه بیستون به بیرون روان است و داریوش بزرگ هم به دلیل اهمیت موقعیت کرمانشاه و کوه های صخره ای آن و آثار بزرگ نیاکان آریایی اش این مکان را برای کتیبه ارزشمند بیستون انتخاب نموده است .

 

محوطه بیستون مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان است و در شهر بیستون، محوطه تاریخی، فرهنگی بیستون واقع شده و این اثر در تاریخ 7 مهر 1381 با شمارهٔ ثبت 6463 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

 

 

نام بیستون از واژه پارسی باستان «بغستان» به معنی جایگه خدایان است. نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته های کتزیاس یونانی دربارهٔ بیستون آورده شده است. در این اشاره سنگنبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده است.

واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می شود. یادآوری می گردد شکل واژه ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می شود، از گویش های محاوره ای بوده و فاقد اعتبار است.

 

نقش برجسته و کتیبه بیستون؛ کرمانشاه

 

سنگ نبشته سه زبانه بیستون، به نخستین سال فرمانروایی داریوش بزرگ از زبان خود او می پردازد. سالی که داریوش، سراسر آن را در جنگ با شاهان دروغزن سپری کرد. پس از کشته شدن بردیا و افتادن حکومت به دست داریوش، در سراسر امپراطوری هخامنشی 19 شورش بزرگ و کوچک اتفاق افتاد. داریوش بزرگ پس از اینکه این شورش ها را فرونشاند تصمیم گرفت که مردم امپراطوریش را (و جهان پس از خود را) در جریان چگونگی به دست گرفتن قدرت و نخستین سال فرمانروایش قرار دهد. او این بنای یادبود و بیانیه مهم را در بیستون بر سر یک راه کهن به ثبت رساند. راهی پر رفت و آمد که محل عبور کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان بود و به علت جایگاه ویژه اش که از دیر باز سرزمین خدایان (بغستانَ) نامیده می شد، شهرت داشت.

 

این نقش برجسته -نگاره داریوش و اسیران- در سطحی عمودی به بلندی 3 متر و در پهنای 5/5 متر قرار دارد. داریوش لباس پارسی بر تن کرده، ریشی آشوری دارد و افسری کنگره دار بر سر گذاشته است و در سمت چپ مجلس بیستون قرار دارد. اندازه داریوش در مقایسه با اسیران برای نشان دادن شکوه و عظمت این مجلس، بزرگ تر می باشد. بلندی قامت اسیران 17/1 و بلندی قامت داریوش72/1 متر می باشد. دو تن از یاران داریوش (هفت تنان)، شامل ویندَفْرَناه کمان دار و گئوبَروَه (گوبریاس) نیزه دار، پشت سر او ایستاده اند.

 

داریوش که در دست چپش کمانی دارد، پای چپ خود را بر سینه نخستین دشمنش، گئوماتَ مُغْ گذاشته است و گئوماتَ دست هایش را به حالت التماس به بالا دراز کرده است. پشت سر گئوماتَ 8 تن اسیر قرار دارد. که به ترتیب نام های آنها آثرین، ندئیتَ بَ ئیرَ، فِرَورتیش، مَرتی یَ، چیسن تَخمه، وَه یَزداتَ، اَرخ و فرادَ می باشند. گردن های این اسیران را با طناب به یکدیگر و دست هایشان را از پشت سر بسته اند.

 

 

 

بعدها اسیر نهم یعنی سکونخای سکایی با خُود تیز به جمع اسیران اضافه گردید. بر فراز سر اسیران، رو به روی داریوش، نگاره فَرَوهر قرار دارد و داریوش دست راست خود را به نشانه نیایش اهورامزدا به بالا بلند کرده است.

 

 

امروزه از سنگ نبشته بیستون 4 متن در دست داریم:متن پارسی باستان، متن عیلامی، متن بابلی و متن ترجمه آرامی متن پارسی باستان که ظاهرا به صورت بخشنامه برای آگاهی ساتراپی های گوناگون به جاهای دور و نزدیک فرستاده شده است که نسخه ای از آن در اِلِفانتین مصر به دست باستان شناسان افتاده و در بابل هم قطعه ای از نگاره بیستون به دست آمده است.

 

داریوش در بیستون (ستون4 بند15) می گوید:تو که پس از این، این نبشته و نگاره را می بینی، مبادا به آنها آسیب بزنی. تا می توانی آنها را همان گونه که می بینی، نگهداری کن. ولی گذر زمان و فرسایش های ناشی از باران و باد تمام سنگ نبشته ها را و مخصوصا سنگ نبشته به زبان بابلی را دچار آسیب های فراوانی کرده است. ولی بیشترین خسارت در همین قرن اخیر اتفاق افتاده است. زمانی که سربازانی که در جنگ جهانی دوم در پایین جاده بیستون گشت زنی می کردند، نگارها و کتیبه با ارزش بیستون را هدف گرفتند و آسیب های جبران ناپذیری را به این اثر تاریخی وارد نمودند. ولی ما باید از داریوش بزرگ سپاسگزاری کنیم بخاطر اینکه بعد از اتمام کار بنای یادبود بیستون، فرمان داد که زیر این بنای یادبود را بتراشند و همین عمل باعث شد که تا قرنها دست بشر این اثر با ارزش تاریخی را لمس نکند و از آسیب های ناشی از خوی زشت انسانها دور نگهداشته شود.

 

نکته جالبی که در مورد این نقش برجسته وجود دارد شباهت زیاد آن با نگاره شاه لولوبی ها، آنوبنی نی است که در 140 کیلومتری بیستون در سرپل ذهاب قرار دارد. در این نگاره هم آنوبنی نی (آنوبانینی) کمانی در دست چپ و تبرزینی در دست راست خود دارد و پای خود را بر سینه دشمنی که بر زمین افتاده، نهاده است و الهه ایشتار در حال دادن حلقه حکومت به اوست. شش اسیر در زیر پای آنوبنی نی نقش بسته اند. دو اسیر هم رو به روی آنوبنی نی در حالیکه دستهایشان از پشت، بسته شده و طنابی به گردن یکی از آنها آویخته شده. این احتمال وجود دارد که داریوش پیش از فرمان حجاری ها در بیستون، نگاره آنوبنی نی را دیده بوده است و یا شاید هم این شباهت فقط یک تصادف باشد.

 

محل انتخاب شده برای تراشیدن سنگ نگاره و سنگ نبشته بیستون؛ کرمانشاه، جایی در ارتفاع چند ده متری سطح زمین و در دامنة رو به جنوبِ کوه انتخاب بوده است. به نظر می رسد که در زمان ساخت، راهی برای دستیابی آسان به محل کارگاه وجود داشته. بقایای مبهم پلکانی در بخش های بالاییِ کوه و نیز آثار تراشیدن تخته سنگ های زیر کتیبه تا نزدیکی های زمین، نشان دهندة وجود راهی به سوی بالا است. راهی که سنگ تراشان پس از پایان کار و به هدف دسترس ناپذیر کردن کتیبه، در ضمن پایین آمدن، آنرا نیز تراشیده و محو کرده اند.

 

نبشتن کتیبه ای تاریخی در چنین بلندای دست ناپذیری که از پایین کوه نیز به هیچوجه قابل خواندن نیست، نشان دهندة اینست که داریوش این متن را نه برای مردمان روزگار خود، بلکه منحصراً برای آیندگان نوشته بوده است. آثار حجاری شده در بیستون از نگرگاه فن آوری و سازو کار ساخت، از بهترین نمونه های هنر هخامنشی است. ما از ابزارها و شیوه های ساخت و پرداخت چنین نگاره هایی بر روی سنگ آهک که هنوز پس از 2500 سال بسیار صیقلی و براق هستند، اطلاعی در دست نیست. با توجه به رنگ لعاب گونة و قهوه ای مانندی که پس از همراه شدن با ذرات اکسیده شدة عناصر آمیختة سنگ آهک، در سراسر نمای کتیبه به چشم می خورد و نیز با توجه به اینکه در داخل حروف چند سطرِ نخست متن پـارسی باستان، بقایای سرب دیده شده است. به نظر می رسد که پس از پایان نوشتن متون، داخل آنها را برای پایداری بیشتر با سرب، و تمام نمای کتیبه را با اندودی که برای ما ناشناخته است، پوشانده بوده اند. در حین ساخت، هر کجا که به دلیلی سطح سنگ تخریب می شد، قطعه سنگ دیگری را به اندازة محل تخریب شده می تراشیده و در جای آن نصب می کرده اند. نمونة این وصله ها در قوس کمان داریوش و سردارِ همراه او و نیز در کلاه و دستِ "گوی بالدار” (نشان ملی ایران باستان و نماد خورشید و اهورامزدا) دیده می شود.

 

 

پیکره هرکول شخص قوی هیکل را به نمایش می گذارد، که به پهلوی چپ به روی نقش شیری در سایه درختی لم داده است. پیاله شراب به دست و دست چپش بروی پای راست قراردارد. این مجسمه در اثر احداث جاده از همدان به کرمانشاه در دامنه کوه کشف شد. سر هرکول یک بار به سرقت رفت، اما بعد از چند سال کشف و دوباره بر سر هرکول قرار داده شد. کتیبه ای از زمان سلوکیان در پشت تندیس هرکول قرار دارد.

 

 

سراب بیستون، چشمه ای است که از دل زمین می جوشد و آب آن در برکه ای نه چندان بزرگ جمع می شود. وجود این سراب یکی از دلایل اصلی استقرارهای انسانی از دوره پارینه سنگی تا عصر حاضر در این نقطه بوده است. در دوران تاریخی نیز به عنوان محل اتراق مسافران و کاروانیان در مسیر مرکز و غرب ایران به بین النهرین مورد استفاده قرار می گرفته است. بیش تر آثار تاریخی بیستون پیرامون این سراب قرار دارند.

 

 

در دامنه کوه بیستون چند غار به نام های مرتاریک، مر دو در، مرخِر و شکارچیان وجود دارد که همگی مربوط به دوره پارینه سنگی میانی هستند و موادی چون استخوان های انسانی و جانوری و ابزارها و تراشنده های سنگی و استخوانی در آن ها کشف شده است. برای نمونه، در غار شکارچیان (عکس مقابل) استخوان حیواناتی مانند گوزن، غزال، گاو وحشی و گراز به دست آمده است. گمان می رود که شکارچیان از این غار به عنوان پناهگاه موقت استفاده می کرده اند و پس از قصابی شکارها، آن ها را به اقامتگاه اصلی می برده اند. غار شکارچیان تا دوران تاریخی مورد استفاده بوده و سفال هایی از دوره آشوری و هخامنشی در آن کشف شده است.

 

 

این گوردخمه کوچک که از دوره مادها تا دوره ساسانی تاریخ گذاری شده است، با فاصله زیادی در سمت راست کتیبه داریوش اول و در ارتفاعی پایین تر از آن قرار دارد.

 

 

 

در دامنه کوه بیستون، یک تخته سنگ چهارضلعی به بلندای 2،5 متر وجود دارد که در سه طرف آن نقش سه مرد دیده می شود. نقش اصلی مربوط به بلاش اشکانی است که به علت مخدوش شدن نوشته ها مشخص نشده کدامین بلاش است. دو نقش دیگر نیز از آنِ مردانی ناشناس است که گویی به سمت بلاش حرکت می کنند. گمان می رود نقش بلاش، صحنه نیایش مذهبی را به تصویر کشیده است.

 

 

در دامنه کوه بیستون و در پایین کتیبه داریوش، نقش برجسته ای از بهرام دوم و گودرز دوم اشکانی وجود دارد که به علت قرار گرفتن کتیبه ای از دوره صفویه در میانه آن به شدت مخدوش شده است. این کتیبه متعلق به شیخ علی خان زنگنه، حاکم کرمانشاه در دوره صفویه است که وقف املاکی برای کاروانسرای بیستون را شرح می دهد.

 

 

این پل با حدود 150 متر طول و 7 متر عرض در جنوب غربی شهر بیستون و روی رودخانه گاماسیاب قرار دارد. نام و سبک معماری آن نشان می دهد که در اواخر دوره ساسانی و احتمالا در دوره خسرو دوم، پرویز ساخته شده است.

 

 

 

فرهاد تراش که نام خود را از فرهاد کوهکن و عاشق دلباخته شیرین سریانی گرفته، دیواره بزرگی به طول 200 و بلندای 36 متر است که در دامنه کوه بیستون و در غرب کتیبه داریوش تراشیده شده است. اگرچه عده ای بر این باورند که این دیواره متعلق به دوران هخامنشی است اما نظریات جدید حاکی از آن است که احتمالا در دوره خسروپرویز ساسانی برای ایجاد کتیبه یا نقش برجسته

آماده شده اما با سقوط و مرگ خسرو ناتمام مانده است.

 

 

 

این کاخ، پایین کوه بیستون و مقابل فرهاد تراش جای دارد. سبک معماری و شواهد پیرامونی آن نشان می دهد که از آثار اواخر دوره ساسانی است که به علل نامعلوم، نیمه کاره رها شده است. روی بقایای این کاخ در دوره ایلخانان مغول، کاروانسرایی ساخته شده که  بقایایایش همچنان باقی است.

 

 

 

پل بیستون با 144 متر طول و 7،6 متر عرض روی رودخانه دینور آب و بر سر راه قدیم کرمانشاه به صحنه ساخته شده است. پایه های آن در دوره ساسانی گذارده شده و در دوره های بعد از جمله دوران ایلخانان و صفویه مورد مرمت قرار گرفته است.

 

 

 

این کاروانسرا از آثار دوره صفوی است و ساختمان آن در دوره شاه سلیمان و به همت شیخ علی خان زنگنه به پایان رسیده است. این بنا در دهه های اخیر به عنوان پاسگاه و زندان مورد استفاده بود اما به منظور ثبت جهانی آثار تاریخی بیستون، تخلیه و مرمت شد.