آیا سحر و جادو حقیقت دارد یا خرافه است؟

سحر در لغت به معنای انجام کاری باطل است که به شکل حق درآمده که به آن خدعه نیز گفته می شود.[1] هم چنین به هر چیزی که سبب آن پنهان و دقیق و ظریف باشد، اطلاق می گردد. سحر در اصطلاح، مجموعه باورها، اعمال، فنون و روش هایی است که گمان می رود می توان با بکارگیری آن شرایط طبیعی و فراطبیعی را دگرگون نمود و بدین ترتیب به اهدافی دست یافت. در قرآن کریم 66 آیه به سحر و ساحری اختصاص دارد. یکی از آیاتی که از سحر و جادو سخن گفته است، آیه 102 سوره بقره است:

 

« وَ اتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّیَاطِینُ عَلیَ‏ مُلْکِ سُلَیْمَنَ وَ مَا کَفَرَ سُلَیْمَنُ وَ لَاکِنَّ الشَّیَطِینَ کَفَرُواْ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ مَا أُنزِلَ عَلیَ الْمَلَکَینْ‏ِ بِبَابِلَ هَرُوتَ وَ مَرُوتَ وَ مَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتیَ‏ یَقُولَا إِنَّمَا نحَْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَینْ‏َ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ مَا هُم بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَ لَا یَنفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْترََئهُ مَا لَهُ فیِ الاَْخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُون.»

 

و آنچه را که شیطان [صفت‏] ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته‏] بودند، پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان [صفت‏] ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می‏ آموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند]، با اینکه آن دو [فرشته‏] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی‏ کردند مگر آنکه [قبلًا به او] می‏ گفتند:«ما [وسیله‏] آزمایشی [برای شما] هستیم، پس زنهار کافر نشوی.» و [لی‏] آنها از آن دو [فرشته‏] چیزهایی می‏ آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند. هر چند بدون فرمان خدا نمی ‏توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند. و [خلاصه‏] چیزی می‏ آموختند که برایشان زیان داشت، و سودی بدیشان نمی‏ رسانید. و قطعاً [یهودیان‏] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع‏] باشد، در آخرت بهره‏ ای ندارد. وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند- اگر می‏ دانستند.

این آیه از سحر و جادوگری در میان مردم بابل سخن می گوید و شاید تنها آیه ای است که به تاثیر داشتن سحر اشاره می کند، آنجا که بیان می کند ساحران بین زن و شوهر جدایی می انداختند. به همین دلیل برخی علما سحر بیان شده در این آیه را سحر موثر خوانده اند. [2] اما در آیاتی دیگر به بی اثر بودن سحر اشاره شده است، مثلا در آیه 116 سوره اعراف که از سحر ساحران فرعون سخن گفته شده است، می فرماید:

 

« قَالَ أَلْقُواْ فَلَمَّا أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْینُ‏َ النَّاسِ وَ اسْترَْهَبُوهُمْ وَ جَاءُو بِسِحْرٍ عَظِیمٍ[3]». در عبارت « سَحَرُواْ أَعْینُ‏َ النَّاسِ»در این آیه اشاره شده که این ساحران تنها چشمان مردم را سحر کردند. یعنی با تلقین هایی که ساحران کرده بودند و صحنه سازی هایشان ، این چنین در چشم مردم مجسم می شد که چوب ها جان گرفته اند.

 

مفسران درباره سحر و حقیقت داشتن آن دیدگاه های مختلفی دارند. برخی آنرا واقعی می دانند، برخی معتقدند آیات قرآن درباره حقیقی بودن یا نبودن آن سکوت کرده است، برخی نیز سحر را دارای اثر نمی دانند. اکثر مفسران اهل سنت مانند فخر رازی[4] سحر را واقعی می دانند. در میان شیعیان نیز برخی مفسران مانند علامه طباطبایی و آیه الله مکارم سحر را حقیقی دانسته اند. اما آیه الله مکارم تاکید می کند که این آیات مشخص نمی کند تاثیر سحر تنها روانی است یا تاثیر جسمانی هم دارد.[5] برخی نیز با این دلیل که در کتاب و سنت دلایل کافی بر وقوع سحر موجود و امر به پناه بردن از آن شده است، نتیجه می گیرند سحر حتما واقعیت دارد.[6]

 

اما برخی مفسران شیعی مانند ابن شهر آشوب و آیه الله معرفت مخالف اثر داشتن و واقعی بودن سحر هستند. برخی با توجه به آیاتی مانند آیه 116 سوره اعراف که به واقعی نبودن سحر اشاره دارد، با حقیقت داشتن سحر مخالفت می کنند[7]. برخی نیز معتقدند با علم به صحت معجزات انبیا این امور از سوی ساحران امکان پذیر نیست، زیرا در این صورت توقع می رود مانند معجزات با سحر و حیله انجام شود.[8] اما باید گفت این مسائل با ربوبیت الهی و وقوع معجزات هیچ منافاتی ندارد، زیرا سنت الهی براین جاری شده که این قدرت را به ساحر عطا کند که با خواندن وردی سحر او تاثیر گذار باشد[9] و اعجاز انبیا قابل مقایسه با سحر ساحران نبوده و به راحتی سحر آنان را می تواند باطل کند.

علامه طباطبایی ذیل همین آیه مطرح شده به اثبات اثر داشتن سحر می پردازد. وی معتقد است جای هیچ تردید نیست که بر خلاف عادت جاریه، افعالی خارق العاده وجود دارد، حال یا خود ما آن را به چشم دیده‏ایم، و یا آنکه بطور متواتر از دیگران شنیده و یقین پیدا کرده‏ایم، و بسیار کم هستند کسانی که از افعال خارق العاده چیزی یا کم و یا زیاد ندیده و نشنیده باشند، بسیاری از این کارها علل مادی و طبیعی دارد و تنها با تمرین و ممارست زیاد تحقق یافته اند، مانند شعبده بازی. دسته ای دیگر علل طبیعی مرموزی دارند که تنها به این دلیل که ما اسباب آنرا نمی دانیم برایمان عجیب است. مانند نسوختن فردی در آتش که بدنش آغشته به ماده نسوز است.اما برخی امور هستند که منشا طبیعی و عادی ندارند، مثلا احضار ارواح و بیمار ساختن و خواب نمودن و پیشگویی از آینده. این کارها از نیروی اراده و باور به تاثیر است که تحقق می پذیرد. در واقع ساحر دارای چنین اراده ای است که می تواند چنین اعمالی انجام دهد. اما باید دانست هر قدر اراده و قدرت تاثیر یک ساحر بالا باشد باز هم تواناییهای او انسانی و تابع ضعف ها و نقص های انسان است. اما اگر صاحب اراده از انبیا و اولیا باشد و صاحب مقام یقین که جز برای خدا اراده‎ای نمیکنند، آنگاه این اراده، آلوده به هوا و هوس نمی شود، در نتیجه اراده‎ای ربانی است که تاثیرش حدود معینی ندارد و می تواند اراده ساحران را بی اثر کرده و سحر آنان را باطل نماید.[10]

بنابراین طبق استدلال علامه صحیح تر آنست که تاثیر سحر را بپذیریم. اما باید دانست که خداوند برای امتحان و ابتلای بندگان اجازه انجام این امور را به انسان داده است؛ اما پرداختن به آن یا آموزش آن هم ردیف کفر است. هم چنین چنان چه خداوند در بخش پایانی آیه مطرح شده، می فرماید هیچ کس بدون اذن خدا نمی تواند به کسی ضرر برساند، نباید نگران تاثیر این امور در زندگی بود و قدرت خداوند و کرامات اولیای الهی برتر و قوی تر از قدرت ساحران است.

[1] . ابن فارس، معجم المقاییس اللغة، (عبد السلام محمد هارون)، دارالفکر،1399ق،ج‏3، ص:138

[2] . خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، انتشارات دوستان و ناهید، 1379ش، ج2، ص1194

[3] . گفت:«شما بیفکنید!» و هنگامی (که وسایل سحر خود را) افکندند، مردم را چشم‏ بندی کردند و ترساندند و سحر عظیمی پدید آوردند.

[4] . فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج3، ص620

[5] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، ج‏1، ص:379

[6] . زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت:دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407 ق، ج‏4، حاشیه احمد بن منیر، ص821

[7]. شبهات و ردود حول القرآن، موسسه التمهید، قم،1423ق، ص:221

[8] . طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت:دار احیاء التراث العربی، بی تا ص371؛ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم:انتشارات بیدار، 1410 ق، ج‏1، ص:39

[9] . فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت:دار احیاء التراث العربی، 1420 ق،ج3، ص620-621

[10] . ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ی مدرسین حوزه علمیه ق، قم،1374،ج‏1، ص:363-366