آشنایی با موزه و حمام چهار فصل اراک + تصاویر

بزرگترین حمام ایران معروف به حمام چهار فصل

اگر گذرتان به شهر اراک افتاد و خواستید از این شهر عبور کنید، بازدید از حمام چهار فصل را از دست ندهید.حمام چهار فصل از آثار باستانی شهر اراک و مربوط به اواخر دوره ی قاجار است که جذابیت های ویژه و منحصر به فردی دارد در ادامه با این بنای تاریخی بیشتر آشنا شوید.

حمام چهار فصل در استان مرکزی، در شهر اراک، در خیابان شهید بهشتی نرسیده به میدان هفت تیر قرار دارد و از بناهای مربوط به دوره ی قاجاریه است که از آثار ارزشمند و بسیار زیبای منطقه محسوب می شود. این بنا توسط حاج محمد ابراهیم خوانساری احداث شده است.

وجه تسمیه چهار فصل گویا به واسطه نقوشی است که در چهار گوشه حمام و بنا به وضعیت فصول مختلف سال منقش گردیده است. این بنای تاریخی امروزه به صورت موزه، شامل دو بخش باستان شناسی و مردم شناسی درآمده است. گفته می شود تا اواخر دهه 1330 شمسی از این حمام استفاده می شده است.

در دوره 50 ساله حکومت ناصری که ایران به آرامشی نسبی دست یافته بود و امنیت نسبی در قلمروهای مختلف این سرزمین وجود داشت. این امر باعث شد که 85 خانواده یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان آباد (اراک) مهاجرت کنند و در شمال شرقی گذر سپهداری و در ضلع شرقی خیابان محسنی، محله ای احداث نموده و سکنی گزینند و به تجارت و فروش پارچه پرداختند. این گروه از تاسیسات و امکانات شهری نظیر گورستان، مدرسه و … برخوردار بودند اما حمامی در اختیار آنها قرار نداشت. نمایندگانی از این اقلیت به حاج محمد ابراهیم خوانساری رجوع کرده و به وی خاطر نشان کردند که اقلیت های صاحب کتاب که در بلاد مسلمین ساکن هستند، تحت حمایت آنان و حکومت اسلامی قرار دارند و حاکم شرع متعهد به حفظ جان، مال و ناموس آنها است. پس حاج محمد ابراهیم خوانساری دستور داد در مقابل قلعه شخصی وی، حمامی بسازند که پیروان همه ادیان ابراهیم بتوانند از آن استفاده کنند. این بنا در خلال سال های 1292 تا 1294 و طی حدود 38 ماه احداث شد. این بنا در سال 1373 به موزه تبدیل شد و در اوایل دهه 1380 نیز مورد مرمت قرار گرفت.

این حمام در گذشته دارای سه قسمت حمام مردانه، حمام زنانه و حمام اقلیتهای مذهبی بوده است.
ساختمان این حمام به لحاظ معماری بسیار منحصر به فرد بوده و بیشتر از 1600 متر مربع مساحت داشته و به عنوان بزرگترین حمام ایران شناخته می شود. این بنا از بخش های راهروی ورودی، سر بینه مردانه و زنانه، گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی بین گرمخانه، خزینه و آب انبار تشکیل شده است. سطح کف معماری این بنا نزدیک به سه متر پایین تر از کف خیابان بوده، از این رو آب کهریز به راحتی و با اتلاف کمتری از حرارت به خزینه انتقال می یافته است.

سربینه زنانه از زیباترین قسمت های این بنا می باشد که دارای گنبدی یکپارچه و بدون ستون است. بخش حمام زنانه و بخش اقلیت های مذهبی دارای یک سربینه زنانه بوده که گرمخانه آن دارای دو بخش خصوصی و عمومی است. سقف تمامی بخش های حمام دارای سقف به طرح گنبد طاقی است که توسط آجر، ملات، گچ و آهک ساخته شده است.

کف حمام نیز با سنگ های سیاه، ملات آهک و ساروج کف سازی شده است. حوضی صلیبی شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می آیند مورد استفاده قرار می گرفته است. سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آنها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله هایی قوس دار به خیابان می رسند. یک ورقه مسی به صورت یکپارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده است. گلخن با هیزم و بوته های وَرَک سوزانده می شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه های سفالی به تمام نقاط حمام می رسید. قرار گرفتن مخزن های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه ها به راحتی امکان استفاده را داشته باشند.

کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی از مهمترین تزیین های به کار گرفته شده در حمام چهار فصل اراک است. این طرح ها که بسیار هنرمندانه کاشی کاری و اجرا شده اند، دارای نقش های بسیار زیبای انسان، حیوان و گیاه هان مختلف است. موضوع ها و طرح های به کار گرفته شده در کاشی های حمام شامل انواع گل و بوته، پیچک ها، درختان انگور، سرو و صنوبر به همراه مناظری از رودخانه ها، چشمه ها، گیاهان وحشی و پرندگانی بر روی شاخه های آن، مبارزه شیر با اژدهای چند سر، مبارزه شیر و گاو و همچنین طرح هایی از افراد نظامی با پوشش دوره قاجار است. رنگ های به کار رفته در کاشی ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی است.

هم اکنون از مساحت حدود 16 هزار متری بنا، حدود 5 هزار متر آن شامل سربینه مردانه و گرمخانه، رختکن و هشتی بین گرمخانه و رختکن به موزه اختصاص یافته است و اشیاء بسیار مهمی متعلق به دوره های مختلف قبل و بعد از اسلام در آن نگهداری می شود.
تنگ های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی در این موزه نگهداری می شود. محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه که از آثار منحصر به فرد معماری و گچ بری دوره سلجوقیان است نیز در این محل نگهداری می شود.
حمام چهار فصل در تاریخ 10 آبان 1355 به شماره 1339 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.