“مسجد زواره” | مسجد جامع تاریخی و زیبای زواره

 

این بنا به سال 550 هـ ق دراوایل قرن ششم هجری که سلجوقیان حکمفرمایی داشته اند به امر بانیان خیر اندیش و ثابت قدم در زیر بنایی به مساحت 1200 متر مربع شکل گرفته است. سبک معماری این بنا با بهره گیری از اصول و فنون علوم ریاضی اسلامی انجام شده است.

 

 

این مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ایوانی و طرح مستطیل شکل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ایوان های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفیس و کتیبه هایی زیباست.

 

 

سطح مسجد حدود یک متر از زمین های اطراف مرتفع تر و دارای دو سردر ورودی مزین به آجرکاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از این ورودی ها می توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد.

صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ایوان و دهانه های طاق دار است. کف صحن با آجر و سنگ فرش شده است .ایوان های مسجد دارای ابعاد مختلف هستند، بدین ترتیب که ایوان جنوبی از ایوان شمالی بلندتر و عریض تر و ایوان شمای از ایوان های باختری و خاوری بزرگ تر است.

 

 

سطوح ایوان ها، آجری ساده است و تنها در جرزهای طرفین دارای طاق نماهای محراب گونه سه طبقه اند. ایوان جنوبی صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر دارای پوشش رسمی بندی زیبایی است. این ایوان از طریق ضلع جنوبی به گنبدخانه و از اضلاع خاوری و باختری، به شبستان های طرفین راه پیدا می کند.

 

شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر دارای گنبدی آجری است که در کمال زیبایی و تناسب به وسیله گوشه سازی بر طرح مربعی قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتکانه با ارتفاع زیاد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پیوسته است. دو پوسته این گنبد از ارتفاع شکرگاه، از هم جدا شده اند. پوسته درونی، از نوع بیضوی و پوسته خارجی، از نوع نوع شب دری تند است. ارتفاع داخلی گنبد، 13 و ارتفاع خارجی آن، 14 متر است. آجرکاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی تا حدودی شبیه گنبدخانه های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است.

 

در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب نفیس گچبری با وضعیت نسبتاً خوبی برجای مانده است. این محراب متشکل از دو حاشیه و دو طاقنما با هلالی تیزه دار بر روی هم است. هرکدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون هایی قرار گرفته اند. سطوح محراب دارای تزیینات گچ بری برجسته مشتمل بر کتیبه هایی به خط کوفی و نسخ و نقوش گیاهی و اسلیمی است. کتیبه های این محراب مشتمل بر آیات قرآنی با رنگ نارنجی رنگ آمیزی شده اند.

 

ایوان شمالی صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع تر است. ایوان های خاوری و باختری در انتها دارای بخش مجزا شده ای هستند. در طرفین ایوان ها، شبستان های ستوندار واقع اند که با طاق های ناودانی شکل (نوعی قوس کلیل) عمود بر صحن پوشش یافته اند. در ضلع باختری و مجاور ورودی باختری مسجد، مناره ای به قطر 5/4 و ارتفاع کلی 11 متر با پلکان مارپیچ قرار گرفته که بخش فوقانی آن از بین رفته است. راه ورود به این مناره از داخل مسجد است.

 

 

کتیبه ای که تاریخ مسجد جامع زواره را معلوم می نماید بر خلاف معمول در قسمت فوقانی نماهای اطراف صحن مسجد قرار دارد. کتیبه مزبور که شباهت تمام به کتیبه های قرون پنجم و ششم ه. ق از دوره سلاجقه دارد و با کمال تاسف از غالب کلمات آن جز دسته یا نوک بعضی حروف و سرکش ها چیز دیگری نمایان نیست به خط کوفی برجسته آجری که ابتدای آن بر دیوار جانب شرقی ایوان جنوبی است، نوشته شده. به هممین دلیل از قسمت تاریخی این کتیبه هم کلمات مختصری باقی مانده و کار دشواری است که بتوان به طور قطع بانی ساختمان مسجد و تاریخ آن را تعیین نمود.

 

به هر حال از جمع مراتب مسطور و مشابهات دو مسجد جامع اردستان و زواره و وجود کلمه (احمد) از (امر ببناء) می توان گفت بانی مسجد جامع زواره در قرن ششم ه.ق همان (ابو طاهر حسین بن غالی بن احمد) بوده و ممکن است با این فرض ستاد و بنای آن را نیز همان استاد محمود اصفهانی معروف به (غازی) دانست.

 

در ایوان جنوبی مسجد جامع زواره و در قسمت شرقی مدخل بین ایوان و گنبد بر قطعه ای از گچ به خط ثلث برجسته کتیبه ای به چشم می خورد.

 

کتیبه ای که در زیر گنبد و در شبستان محراب واقع شده از گچ است. حروف آن از کوفی گلدار و روی حاشیه ی عریض گل و بوته واقع است. لکن این ترکیب زیبا به کلی خراب و ویران گردیده و به خوبی تشخیص داده می شود که کتیبه ی مزبور مشتمل بر آیات 187و 188 از سوره(آل عمران) و پس از آن متضمن متن تاریخی بوده که ازقرار معلوم سال تاریخ بنا را در برداشته لکن اکنون چیزی مفهوم نمی شود و نمی توان خواند

یکی از حاشیه های گچ بری محراب مسجد جامع زواره به خط ثلث شامل آیه 18 و 19 سوره(توبه) است ولی سال تاریخ آن موجود نیست.

 

از مطالبی که ذکر شد چنین بر می آید که مسجد جامع زواره در سال 530 (ه.ق) به اتمام رسیده و سپس با محرابی نفیس که در ابتداء مسجد فاقد آن بوده و حاشیه ی مجللی که کتیبه ای در برداشته پیراسته گردیده است.در زوایای ایوان ها در جهات فرعی ، رواق ها با نعل درگاه های زیبا در تعادل هم الفت گرفته و بر بالای آن کتیبه هایی نقش بسته با خط کوفی و برجسته مزین به « بسم الله الرحمن الرحیم» سطح صحن مسجد از آجر پوشیده شده و تختی آجری به ارتفاع نیم متر را در میان خود جای داده که گویا سری در آن نهفته است.

 

 

آندره گدار فرانسوی در کتاب آثار ایران ، مسجد جامع زواره را به عنوان قدیمی ترین مسجدی که از ابتدا به صورت چهارایوانی ساخته شده ، معرفی کرده است.

محراب منحصر به فرد مسجد جامع که روایت کشته شدن معمار خودش را در سینه دارد.

 

داستانی در بین مردم سالها سینه به سینه نقل شد که معمار مسجد توسط یکی از سربازان مغولی در زمان حمله مغول به ایران در محراب مسجد نزدیک اذان ظهر گردن زده شد.

این کتیبه ایست که معمار مسجد با خط خط خودش زمان اتمام کار مسجد را نوشته و جمله زیبایی زیرش به یادگار گذاشته است.

این کتیبه به دست خود معمار در آخرین تزیین ردیف محراب قرار گرفته است.

 

 

به گفته اهالی شهر و داستانی که وجود دارد در یکی از ستون های مسجد جامع گنجی نهفته است که روی آن ماری قرار دارد که بنا به روایتی زمانی که براساس زلزله و ... این مسجد خراب شود ، این پول باید خرج مرمت این بنا شود.

این آثاری که روی ستون های مسجد دیده می شوند به «پنجه گربه ای » معروفند که باعث انعکاس صدا در مسجد می شوند و به زبان دیگر ، بلندگوی مسجد در زمان گذشته بوده اند.

یکی از ستون های شبستان مسجد جامع که با آیات قرآن مزین شده اند و کف این شبستان با فرش هایی که مردم وقف کردند پوشانده شده است که این فرش ها قدمتی تاریخی دارند.