معبد آناهیتا دومین بنای سنگی ایران در کرمانشاه

معبد آناهیتا بنای تاریخی که امروزه در شهر کنگاور واقع شده است. کنگاور در میانهٔ راه امروزی همدان کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته است. این بنا با 6/4 هکتار وسعت، بر پشته صخره ای و مشرف به دشت کنگاور ساخته شده است. آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده است.

 «بقایای این پرستشگاه باشکوه که از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیل شکل در اندازه های 209 در 244 متر بر فراز تخت سنگ کم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد.

 

پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهایی که بر بلندی ساخته شده اند برگرفته از شیوهٔ سکوسازی (صُفه سازی) است که در دشت ایران باب بوده و در دوره های پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حکومتی روی سکو بنا می شده اند.» فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستون های سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون 54٫2 متر است. ورودی بنا به وسیلهٔ پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبههٔ شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته است.

 

معدن سنگ چهل مران در 2 کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ های نیمه تراش میان ستون و سنگ های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده است. قدمت این بنا به دورهٔ اشکانی و ساسانی نسبت داده شده؛ نشانه ها و واژه های دوره ساسانی بر روی سنگ ها حکاکی گردیده است.

کنگاور شرقی ترین شهر استان کرمانشاه به شمار می رود. از پایتخت با کنگاور حدود 530 کیلومتر راه است. متاسفانه این شهر دارای فرودگاه و راه آهن نیست. اما پایانه ی مسافربری آن بین سه راهی همدان و سه راهی کارخانه واقع شده است. اگر با ماشین شخصی سفر کنید، در طول راه مسیرهای بسیار زیبایی را مشاهده خواهید کرد که تجربه ی تماشای آن ها لذت زیادی دارد.

برای رفتن به این معبد سه مسیر پیش روی شما است:

از سمت شهر همدان:کافی است از شهر همدان به سمت کرمانشاه حرکت نمایید. حدود یک ساعت راه آسفالته تا شهر کنگاور دارید.

شهر کرمانشاه:از این شهر به سمت همدان حرکت کنید. پس از حدود 1/5 ساعت و گذشتن از سه راهی نهاوند، به کنگاور برسید.

از نهاوند:از نهاوند به سمت کرمانشاه حرکت کنید. پس از رسیدن به جاده ارتباطی کرمانشاه - همدان مسیر سمت راست به سمت همدان را پیش بگیرید تا به کنگاور برسید.

در نزد ایرانیان باستان، آناهیتا به عنوان نگهبان آب، فرشته ی فراوانی، زیبایی و باروری محسوب شده و از مقام و مرتبت بسیار بالایی برخوردار بوده است. قدمت معبد آناهیتا که برای ستایش و ارج نهادن به مقام الهه ی آب در ایران باستان مورد استفاده قرار می گرفت، با توجه به مستندات تاریخی به قرون قبل از میلاد باز می گردد.

 

بنابر نوشته ها و مستندات تاریخی به نظر می رسد که اولین سنگ بنای این معبد در عصر هخامنشیان ساخته شد و ساخت آن تا دوران های بعد ادامه پیدا کرد و در دوره ی ساسانیان به اتمام رسید. برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده اند. عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند.

 

سیف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.به دلیل گذشت قرون بسیار از ساخت معبد آناهیتا و مواجه شدن این بنای عظیم تاریخی با سیلی از سوانح طبیعی یا تخریب های انسانی که به صورت سهوی و یا عمدی صورت گرفته است، به طور دقیق نمی توان در مورد تاریخ ساخت و نوع کاربری، فضای معماری و کالبد واقعی اظهار نظر کرد.

در سال 37 میلادی، ایزیدور خاراکسی، جغرافیانویس یونانی در یکی از کتب خود به نام ایستگاه های پارتی برای اولین بار از معبد آناهیتا واقع در شهر کنگاور به عنوان معبدی متعلق به آرتمیس نام برد.محققان آن را به نام معبد آناهیتا الهه ی ایرانی و معادل با آرتمیس یونانی دانسته و پس از آن، این بنا به نام معبد آناهیتا مشهور شد.

 

در دهه های اخیر نیز بواسطه ی کاوش هایی که در این معبد صورت گرفت، اطلاعات بسیار خوبی در مورد ابعاد بنا در اختیار کارشناسان و باستان شناسان قرار گرفت. به گونه ای که مشخصات کلی بنا از جمله ارتفاع و حجم کلی تا حدود نسبتا دقیق و درستی مشخص شده است.

نیایشگاه آناهیتا بنای تاریخی که امروزه در شهر کنگاور واقع شده است. کنگاور در میانه راه امروزی همدان کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته است. این بنا با 6/4 هکتار وسعت، بر پشته صخره ای و مشرف به دشت گنگاور ساخته شده است. آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده است. این بنا دارای 220 متر درازا و 210 متر پهنا و کلفتی دیوار محیطی آن به 5/18 متر می رسد.فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستون های سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون 54/2 متر است.

 

وردی بنا به وسیله پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبههٔ شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته است. معدن سنگ چهل مران در 2 کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ های نیمه تراش میان ستون و سنگ های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده است. قدمت این بنا را به دورهٔ اشکانی و ساسانی نسبت داده، نشانه ها و واژه های دوره ساسانی بر روی سنگ ها حک گردیده است.

 

سبک معماری بنا شیوه پارتی است. این بنا بر روی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع 32 متر نسبت به زمین های اطراف ساخته شده است. در گوشه شمال غرب این بنا امامزاده و مسجدی برپاست.

نقشه بنای کنگاور به شکل چهار ضلعی و به ابعاد 209*224 متر است که هر ضلع آن به شکل دیواری به ضخامت 18متر است که بر روی آن ردیفی از ستون های قطور قرار گرفته است. این دیوارها با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده اند که نمای بیرونی آنها به وسیله قطعات سنگی تراشیده شده بصورت خشکه چین پوشش داده شده است در ضلع جنوبی بنا ، پلکان دو طرفه ای به درازای 154متر ایجاد شده است. تعداد سنگ های پله در پلکان شرقی 26 پله و در پلکان غربی 21 پله می باشد. ولی با توجه به ارتفاع دیوار که 8/20متر از آن باقی مانده است.

در مرکز بنا صفه ای با جهت شرقی غربی ساخته شده است که 94متر درازا و 9/30متر پهنا و بین 3متر تا 5متر ارتفاع دارد. این صفه از لاشه سنگ های بزرگ که حداقل یکی از سطوح آن صاف بوده ساخته شده است و نمای آن با ملات گچ پوشیده شده که برخی از سطوح پائین دیوار نشانی از آن باقی نمانده است.

 

بر روی دیوارهای این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی ، یک ردیف ستون قرار گرفته است این ستون ها کوتاه و قطورند. فاصله ستون ها از محور تا محور 475سانتی متر است. بلندی هر ستون شامل پایه ، ساقه و سرستون می باشند 3/54متر و قطر هر یک از ساقه ستون ها که استوانه ای شکل می باشند 144 سانتی متر است. گیلوئی زیر پایه ستون به بلندی 60سانتیمتر است که احتمالاً گیلوئی چوبی روی سرستون هم که طی آتش سوزی سوخته و اثری از آن باقی نمانده است نیز 60سانتیمتر داشته که مجموعاً با فریز زیرین و زبرین به ارتفاع 475 سانتی متر می رسیده است.

 

نسبت قطر ستون و ارتفاع آن 3 به 4 و قطر و ارتفاع سرستون و پایه 1 به 3 است که این قاعده بر خلاف سنت و نسبت های ستون سازی یونان در عهود آرکائیک و کلاسیک است.

سبک دوریک در معماری یونان عهد آرکائیک که نمونه بارز معماری و حجاری آن معبد پوزئیدون بوده و دارای ستون های است که ارتفاع آنها چهار برابر قطرشان است. طرح اغلب ستون ها استوانه ای و گرد است و دارای پایه های مدور وارونه بر مکعبی است که اطلاق نام دوریک را بر سبک خود نپذیرفته اند.

 

اندازه یک واحد ستون در کنگاور متشکل از پایه + سر + میان ستون برابر 355 سانتی متر است و این اندازه فاصله بین دو ستون و دو برابر قطر پایه ستون است.

ستون های آپادانا در مقایسه با ستون های کنگاور کشیده و بلند هستند و مزین به عناصر گل و برگ و خطوطی در حجم های هندسی و حیوانی اند.

 

در معبد آناهیتای کنگاور ستون بندی در یک ردیف است. ستون ها در این مکان بر خلاف آپادانای داریوش و پاسارگاد ساده و بدون تزئین اند و کوتاه و قطور ، چون غیر از یک ردیف گیلوئی(بالشتک) چوبی سقف دیگری را چون آپادانا تحمل نمی کنند به مثابه نرده ها و حفاظ تزئینی لبه ایوان از دو جنبه معماری – حجاری زینتی قابل بررسی و توجه اند.

وضعیت فعلی معبد ” آناهیتا “

 

بدون شک معبد ” آناهیتا ” به لحاظ ارزش تاریخی از جمله برجسته ترین آثار و میراثهای فرهنگی سرزمین ایران است. همچنین ویژگیهای منحصر به فرد این محوطه تاریخی می تواند در جذب گردشگر داخلی و خارجی و رونق اقتصادی منطقه هم تاثیرگذار باشد. در حالی که این اثر سالهاست در انتظار ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد هنوز اراده لازم برای آماده شدن بنا به منظور ثبت جهانی وجود ندارد.

 

یکی از موانع ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسکو کامل نشدن پژوهش در مورد سابقه بنا و قطعی نشدن نظریه های مربوط به سابقه تاریخی آن است. البته نه تنها سالهاست فعالیت پژوهشی در این منطقه متوقف شده، بلکه اقدامات لازم برای حفظ و نگهداری آثار بدست آمده و آماده سازی محوطه تاریخی معبد هم انجام نمی شود.

 

معبد ” آناهیتا ” در سالهای اخیر با انواع و اقسام مشکلات مواجه بوده است. محاصره شدن در حصار کانتینرهای میوه و تره بار، مشکل بوی فاضلاب که محوطه تاریخی را فرا گرفته، تبدیل شدن به محلی برای جمع شدن اراذل و اوباش و معتادان، تبدیل شدن به محلی برای چسباندن پوسترهای تبلیغاتی ایام انتخابات تنها بخشی از مشکلات چند سال اخیر این محوطه تاریخی هستند. نگاهی به این لیست مشکلات ابتدایی نشان دهنده بی توجهی مسئولان به حفظ این بنای تاریخی است.