گمیشان شهری که یادگار اشکانیان دریانورد است

گشت و گذاری تاریخی درشهر گمیشان, یادگار اشکانیان در ایران

سندهای تاریخی بی شماری هست که نشان می دهد «گمیشان» یکی از هسته های یک جانشینی اشکانیان بوده، آن هم درست زمانی که «گرگان رود» از وسط این شهر می گذشت و به دریای خزر می ریخت.

به همین خاطر است که برخی از تاریخ دانان می گویند که کالاهایی که استان گلستان می آمده، بعد از عبور از بندر ترکمن و بندرگز، در ساحل گمیشان روزی زمین گذاشته می شده تا فردا صبح، با کشتی به سوی شمال و غرب دریای خزر برود و این یعنی، گمیشان درست ایستگاه پایانی مسیر خاکی جاده ابریشم و آغاز جاده ابریشم آبی است. پس کجا هستیم؟ جایی در حاشیه استان گلستان، آن جا که شهر کوچک و کم جمعیت گمیشان، با خانه هایی باقی مانده ار روزگاری دور، سبک معماری متفاوتی را در شهر به نمایش گذاشته اند.

خانه هایی که سوغات دریا هستند

اگر در گمیش تپه قدم بزنید، محال است که این شهر را با شهر دیگری در ایران اشتباه بگیرید. این شهر به خاطر ساختمان های چوبی دو، سه طبقه اش در هیچ کجای دنیا مثل و مانندی ندارد. اما چرا در یک شهر ساحلی و در جغرافیایی کم درخت، اصیل ترین خانه ها. خانه های چوبی گران قیمتی هستند که برای ساخت هر کدام شان به چندین الوار بزرگ چوب نیاز بوده؟ نعمت الله آرمیده را در گمیشان پیدا می کنم تا به سوالاتم جواب بدهد. او کارشناس تاریخ این خانه هاست و می داند که روح بلندپرواز چه هنرمندانی در ساختن این خانه ها نقش داشته است.

روایت آرمیده این است که این بناها در فرم کلی خود، بیشتر تحت تاثیر عوامل جغرافیایی منطقه شکل گرفته اند. نزدیکی به دریا و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی با افزایش میزان نزولات جوی و نزدیکی به مناطق جنگلی از جمله عوامل محیطی هستند که به نوعی معماری بافت قدیم گمیشان را تحت تاثیر قرار داده است. عامل دیگری که در فرم کلی این ساختمان ها نقش داشته، تاثیرپذیری ذوق عمومی و معماری آن روزگار از سبک معماری روسی است.

بافت قدیم گمیشان 

زندگی قاجاری یک بندر

و با گفتن این جمله، کمی در خیابان های شهر می چرخیم و آرمیده ادامه می دهد:«به نظر می رسد در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه و محمدعلیشاه قاجار برخی از تجار تراکمه از طریق تجارت دریایی و رفت و آمد به روسیه ثروتمند شدند. آنها با الهام از سبک معماری شهرهای روسیه به بنای ساختمان های چوبی در این شهر پرداختند.» و بعد از چند بازرگان گمیش تپه ای نام می برد؛ بزرگانی چون «آنه محمد ساری»، «عطا حاجی خوزین»، «آشور خزین» در گمیش تپه و «شوخبای» در روستای خواجه نفس که اگر خانه آن ها هنوز در شهر باشد، به نام خود آن ها شناخته می شود.

آرمیده معتقد است که ساخت این عمارت های مرتفع دو، سه طبقه ای، برای دور ماندن از رطوبت زمین و از سوی دیگر در بهره گیری بیشتر از باد، ریشه دارد که در واقع این بناها را می توان برون گرا دانست. اغلب این ساختمان ها تماما از چوب و الوارهایی که از روسیه تزاری وارد می شده، بنا شده اند و در ساخت آن ها معماری خاصی به کار گرفته شده است.»

معماری خاص گمشیان

حکایت دریانوردان

دوباره نقش دریا در زندگی مردم گمیشان پررنگ می شود؛ تصور کشتی هایی که از آن سوی آب ها، سبک زندگی را با خود برای این منطقه به ارمغان می آورده اند، توجهم را بیشتر به حرف هایش جلب می کند:«بخش عظیم این چوب ها و تخته ها (به خصوص از نوع نراد) از راه دریا و به وسیله تجار و دریانوردان ترکمن از روسیه و شهرهای هشترخان، بادکوبه و چند شهر دیگر به این جا حمل می شده اند.
در این مورد محمدعلی قورقانچی، مامور قشون دولت قاجار که به سال 1321 ه.ق از گمیش تپه دیدن کرده بود، در کتاب خود می نویسد:«... امروز از روسیه 150 باب مغازه چوبی به گمیش تپه آورده اند که خیلی قشنگ است و بازارشان رواجی دارد...» این البته تمام مصالح مورد نیاز این ساختمان ها نبود و مجبور بودند مقداری الوار هم از جنگل های جنوب لیوان و کردکوی تهیه کنند.
اگر داخل یکی از این خانه ها بروید، اتاق های تودرتو، دالان های طویل و شومینه های شان، منحصر به فرد است و حکایت از کار مهندسی و کارشناسی این بناها دارد. راه پله ها، نرده ها، ستون ها، در و پنجره، کف جلو ایوان اطاق ها و چوب کاری زیر سقف از مختصات کلی معماری و ساخت بناها در گمیشان بوده است.

میراث فردا

برای دیدن بخش های دیگر گمیشان باید آرمیده را ترک کنم. اما پیش از آن که خداخافظی بگوییم، چند خانه قدیمی را در گمیشان نشانم می دهد که به نام شناخته می شوند و می گوید:«باید حواس مان به این میراث تاریخی باشد. شهر گمیشان با داشتن همین خانه های منحصر به فرد می تواند حیات خود را تا سال ها از طریق گردشگری تامین کند،اما چه فایده که مسئولان به این مهم توجه ندارند و در عوض، بافت قدیمی شهر که چنین مروارید هایی در خود دارد، به محله ای برای افراد کم درآمد بدل شده.»
اسم چند محله از محله های قدیمی گمیشان را گوشه کاغذهایم یادداشت می کنم تا اگر شد در مسیرم سری به آن ها بزنم:«خوزینی ها»، «مظفری ها»، «شیرمحمدی ها»، «شیروانی ها» و «مصطفایی ها».