معرفی کامل گیاه کتان+ روش کاشت، خواص و عوارض آن

آموزش و نکات مهم کاشت و نگهداری "گیاه کتان"

کتان یا لینیوم Linum Usitatissimum از هزاران سال پیش کشت می شد و جزو گیاهان مفید می باشد. گیاه کتان را به خاطر تولید فیبر و دانه ها می کارند؛ از دانه های این گیاه روغن و از فیبر موجود در ساقه ی آن پارچه کتانی تهیه می کنند. دانه های این گیاه خوراکی و بسیار مغذی می باشد که دارای خواص دارویی نیز می باشد این گیاه ٩٠ سانتیمتری به صورت سالانه رشد می کند و گل هایی بسیار زیبا به رنگ آبی می دهد گیاه کتان معمولا در مقیاس های گسترده کشت می شود ولی پرورش آن در یک باغچه کوچک نیز امکانپذیر است.

مشخصات ظاهری گیاه کتان

کتان یک ساقه اصلی دارد و میوه و گل ها و دانه در انتهای ساقه به وجود می آید. برگ های کتان دمبرگ ندارند و رنگشان سبز مایل به خاکستری و در طول ساقه به طور متناوب و افتاده می باشد.

برگ ها دارای سه بریدگی هستند و از ماده مومی پوشیده شده اند. طول برگ های به ٢5 تا٣5 میلیمتر و عرض آن از ٢ الی ١5 میلیمتر متغییراست.

آرایش گل در بخش پایینی ساقه به وجود آمده و دارای چند شاخه فرعی منشعب می باشد که هر شاخه فرعی به یک گل و هر گل نیز به یک میوه تبدیل می شود.

گل کتان از دسته پنتامر (5 تایی) و خود بارور می باشد و در رنگ های گوناگون آبی، بنفش روشن و بفش تیره، قرمز، زرد، سفید و صورتی بوده که هرگل دارای 5 پرچم و بساک، 5 کاسبرگ و 5 گلبرگ می باشد.

همچنین دارای 5 حفره است که هر حفره دو تخمک را در خود جای داده که به دانه تبدیل می شود. میوه کتان به شکل کپسول 5 خانه ای است که در هر کپسول ١٠ دانه وجود دارد. دانه های کتان به شکل کشیده و تقریبا مستطیل و کتابی شکل که از یک سو دانه ها پهن و بزرگ و از سوی دیگر نوک تیز می باشند. رنگ دانه نیز از قهوه ای مایل به زرد، زرد تیره، قهوه ای مایل به سیاه تا سیاه در حال تغییر می باشد.

انواع گیاه کتان:چند نوع کتان وجود دارد؟

کتان به دو دسته تقسیم می شود که در ادامه بیشتر با آن ها آشنا خواهید شد.

١-کتان لیفی ‌‌fiber flax

این کتان با ساقه های بلند دارای انشعابات محدود در شاخه فوقانی می باشد. کتان لیفی را به خاطر الیافش می کارند. طول الیاف موجود در ساقه های آن حدود 4 الی ١ سانتیمتر می باشد و قطر الیاف آن بین ٨ الی ٢5 و بطور متوسط (١٨-١٢) مایکرون می باشد. کتان به دلیل دارا بودن الیاف نرم، طویل و با کیفیت برای ریسندگی مناسب است.

٢-کتان روغنی Seed Flax

این نوع کتان دارای ساقه های کوتاه و انشعابات بیشتری می باشد که سبب شده دانه های آن بیشتر شود. اما کیفیت الیاف آن برای ریسندگی گزینه مناسبی نیستد. کتان روغنی را برای بدست آوردن روغن مورد کشت قرار می دهند. مقدار روغن موجود در دانه کتان ٣٠ الی 4٠ و گاهی 45 درصد می باشد. کتان روغنی برای رشد و نمو و تولید دانه به هوای گرم نیاز دارد.

همه چیز درباره ارزش غذایی تخم کتان

چنانچه به ارزش غذایی تخم کتان توجه کنید، موارد فراوانی وجود دارد که نظرتان را جلب خواهد کرد. یک قاشق غذاخوری یا 28 گرم تخم کتان حاوی مواد معدنی زیر است:

• 6338 میلی‌گرم امگا3
• 8 گرم فیبر
• 6 گرم پروتئین
• 31٪ نیاز روزانه‌ی فرد به ویتامین B1
• 35٪ نیاز روزانه‌ی فرد به منگنز
• 30٪ نیاز روزانه‌ی فرد به منیزیم
• 19٪ نیاز روزانه‌ی فرد به فسفر
• 10٪ نیاز روزانه‌ی فرد به سلنیم

و همچنین تخم کتان سرشار از ویتامین B6، مس، پتاسیم، آهن و روی (زینک) می باشد.

نیازهای اکولوژیکی گیاه کتان برای رشد

کتان روغنی گیاه مدیترانه ای است که برای رشد و نمو بهتر نیازمند رطوبت و هوای گرم می باشد.

بذر کتان بعد از ٧ الی ١٢روز از کاشت در دمای یک تا دو درجه سانتیگراد سبز می شود. اگر گیاه در درجه پایین قرار گیرد خوب رشد نمی کند و کیفیت آن نیز پایین می آید.

در مرحله ی جوانه زنی اگر دما به منفی 4 یا منفی 5 درجه سانتیگراد برسد سبب خشک شدن گیاه می گردد.

مقاومت ارقام پاییزه کتان به سرما بیشتر است و حتی تا منفی١٢ درجه سانتیگراد را هم می تواند تحمل کند. به طور کلی گیاهانی که به رشد کامل رسیده اند از گیاهان جوان بهتر می توانند سرما را تحمل کنند.

کتان در هر خاکی قابل کشت است ولی خاک های کاملا سبک برای کشت کتان مناسب نیست. خاک های عمیق با بافت متوسط، حاصلخیز و سرشار از کلسیم برای کاشت کتان پیشنهاد می شود.

شرایط لازم برای رشد و پرورش گیاه کتان

گیاه کتان نیز مثل سایر گیاهان نیاز به مراقبت و شرایط محیطی و دمایی مناسبی دارد به همین منظور در ادامه اشاره کوتاهی به این شرایط خواهیم داشت.

محیط و دمای مورد نیاز کتان

کتان برای رشد و نمو خود به آب و هوای گرم و معتدل و رطوبت کافی نیازمند است و مخصوص مناطق گرمسیر می باشد.

کتان لیفی در مناطق مرطوب رشد کرده و کتان روغنی در مناطق پر باران رشد می کند.

تابستان ملایم و گرم با بارندگی زیاد نه شدید و رطوبت و هوای زیاد برای مزرعه کتان بسیار مفید است. اما تابستان خشک و گرم سبب کوتاهی الیاف و بی ارزش شدن کتان می گردد. کتان در زمره ی گیاهان روز طویل است هرگاه طول روز ١6 الی ١٨ساعت باشد گل دهی در مدت و زمان ١٠ الی ١5 روز انجام و به پایان می رسد.

سرما و یخبندان موجب می گردد که رشد و نمو کتان محدود گردد که در این صورت علاوه بر عدم رشد، کیفیت و کمیت محصول هم نزول پیدا می کند.

کود دهی تخم کتان

عملکرد دانه کتان با استفاده از کود حیوانی افزایش می یابد. بنابراین توصیه می کنیم در فصل پائیز زمانی که اقدام به آماده سازی زمین می کنید 30 تا 40 تن در هکتار کود حیوانی به زمین اضافه کنید. مقادیر متوسطی از عناصری همچون ازت، اکسید فسفر و اکسید پتاس از جمله نیاز های کتان در طول رویش است و بایستی در فصل پاییز در زمان آماده ساختن زمین به خاک افزوده شوند.

ازت فراوان موجب خوابیدن (ورس) گیاهان روی زمین شده و عملکرد را به شدت کاهش می دهد. فسفر هم یکی از مهم ترین عناصر این گیاه محسوب می شود و نه تنها باعث افزایش عملکرد دانه و روغن آن می شود بلکه به رسیدن محصول سرعت می بخشد.

ناگفته نماند که زمانی که در فصل پائیز زمین و خاک را آماده سازی می کنید 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار کود ازت، 100 کیلوگرم در هکتار کود فسفر و 75 تا 100 کیلوگرم در هکتار کود پتاس باید به زمین اضافه کنید.

خاک و PH مناسب کتان

مناسب ترین خاک برای کشت و پرورش، خاک هایی است که دارای PH7 و یا کمی تیزابی می باشد. لیکن بهترین PH بین 7 – 5٫5 باشد. زمینی که کتان در آن کشت می شود بایستی عمق کافی داشته و کاملا قابل نفوذ باشد.

خاک های رسی بدون زه "سبک" نسبتا عمیق، همچنین خاک هایی که دارای مواد غذایی کافی باشد برای کشت و پرورش کتان مناسب است. زمین هایی که عکس العمل های اسیدی و آهکی دارند و همچنین زمین های خیلی سبک، زمین مورد پسند گیاه کتان نمی باشد.

زمان، فواصل کاشت و تکثیر بذر کتان

اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) مناسب ترین زمان برای کاشت کتان روغنی است. بذر کتان به روش ردیفی و توسط بذر کار غلات در ردیف هایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر کشت می شود. در زمان کاشت عمق بذر کتان متفاوت است و بستگی به بافت خاک داشته و معمولاً بین 2 تا 3 سانتی متر مناسب است. برای هر هکتار زمین به 90 تا 100 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است.

بعد از کاشت برای اینکه به بستر سطحی خاک تراکم بخشیده شود حتماً باید غلتک مناسبی به آن زده شود و پس از آن به طور مناسب آبیاری شود تا به صورت یکنواخت و سریع رویش بذر ها اتفاق بیوفتد.

نگهداری و مراقبت گیاه کتان

به دلیل اینکه رشد اولیه کتان روغنی به کندی پیش می رود بنابراین مقابله با علف های هرز بسیار ضروری است. از علف کش سیس 67 پیش از کشت یا پس از کشت و تا قبل از رویش بذر می توان استفاده کرد. علف کش دی، ان، او، سی (با ماده موثره نوندا) را می توان به شکل انتخابی و در زمان رویش گیاه و تا قبل از تشکیل گل به کار برد.

امکان دارد کتان در طول رویش توسط بعضی از عوامل بیماریزای قارچی آسیب ببیند.

قارچ لکه برگی از جمله بیماری هایی به شمار می رود که می تواند عملکرد را به شدت کاهش دهد. برگ های گیاهانی که مبتلا به قارچ لکه برگی شده اند لکه دار می شوند و دیگر از طراوت و سرسبزی برخوردار نمی باشند. خسارت این بیماری در مناطق گرم و مرطوب بسیار زیاد است.

قارچ عامل پوسیدگی ریشه (قارچ آلترناریا) و قارچ عامل بوته میری (قارچ فوزاریوم) از بیماری هایی به شمار می رود که صدمه های بسیاری به گیاه وارد می کند و از عملکرد دانه به شدت می کاهد.

اگر آلترناریا موجب آلودگی شود روی برگ های کتان لکه هایی را ایجاد کرده و در نهایت باعث خشک شدن گیاه خواهد شد.

گیاهان آلوده به قارچ بوته میری در ابتدا به رنگ قهوه ای و بعد تیره رنگ می شوند. با رشد و پیشرفت بیماری گیاه کم کم کوتوله و پژمرده می شود. عامل این بیماری از راه ریشه، آوندهای چوبی را مورد حمله قرار داده و در نهایت باعث پژمردگی و خشکیدن گیاه می شود.

همچنین تریپس کتان از آفاتی به شمار می رود که در طول رویش گیاه می تواند آسیب هایی به محصول وارد نماید. استفاده از افت کش های مناسب می تواند نقش عمده ای در کنترل این آفت داشته باشد.

برداشت محصول گیاه کتان

زمانی که بخش زیادی از میوه ها (70 تا 75) رسیده باشند وقت برداشت آن ها رسیده است. میوه های رسیده به رنگ قهوه ای روشن و دانه های آن قهوه ای و براق است. چنانچه مشاهده کردید گیاه به این مرحله از رشد رسیده است می توانید محصول آن را با استفاده از ماشین برداشت غلات در یک مرحله برداشت کنید.

اما اگر ملاحظه کردید بذرها به صورت غیر یکسان رشد کرده اند در این حالت بهترین کار اینست در دو مرحله محصول را برداشت کنید. در مرحله اول گیاهان را برداشت کرده و برای مدتی که به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد در مزرعه باقی می ماند. در مرحله دوم، با استفاده از کمباین محصول را برداشت کنید و بعد آن ها را بوجاری کرده و در نهایت دانه ها را پاک نمایید.

دانه های تمیز شده در دمای 35 درجه سانتی گراد باد خشک می شود. رطوبت مجاز بعد از خشک شدن دانه 9 درصد است. بذرهای خشک شده را در ظروف در بسته و به دور از نور و رطوبت نگهداری کنید.

عملکرد دانه کتان روغنی بین 1 تا 5/1 تن در هکتار است.

خواص شگفت انگیز بذر کتان

بذر کتان نیز همچون سایر گیاهان دارای خواص درمانی و دارویی فراوانی است که در ادامه این بخش از نمناک قصد داریم به چند مورد از این خواص اشاره ای داشته باشیم.

شفاف‌سازی بی نظیر پوست

روغن بذر کتان یکی از بهترین مرطوب کننده‌های طبیعی برای پوست به شمار می رود. علاوه بر آن، این روغن اسکار به جا مانده از زخم ها و آکنه را برطرف می کند و به نوعی می توان گفت دارای خواص درمانگری می باشد. ناگفته نماند که این روغن برای یکدست و صاف کردن پوست و کاهش تیرگی زیر چشم بسیار تأثیرگذار و مفید است.

رفع مشکلات گوارشی

چنانچه دچار مشکلات گوارشی شده اید و باعث شده است اجابت مزاج پر دردسری داشته باشید. بهترین کار این است که از روغن بذر کتان استفاده نمایید. برای استفاده از روغن تخم کتان جهت درمان مشکل گوارشی خود در یک فنجان آب گرم، 1 تا 3 قاشق غذاخوری روغن بزرک ریخته و هر روز صبح آن را بنوشید. طولی نخواهد کشید که متوجه تغییرات بسیار محسوسی در گوارشتان می شوید.

مناسبترین جایگزین برای غذاهای حاوی گلوتن

اگر مبتلا به بیماری سلیاک هستید و یا حساسیت بالایی به گلوتن دارید، می‌توانید از فواید بذر کتان در رژیم غذاییتان بهره مند شوید. با مصرف بذر کتان، راهی طبیعی و سالم برای جایگزین کردن غذاهای گلوتن دار پیش بگیرید. به این علت که بذر کتان دارای خواص ضدالتهابی می باشد و می‌تواند از التهاب ناشی از گلوتن و غلات در بدن بکاهد.

مقابله با سرطان

طبق مطالعات انجام شده ثابت شده است که بذر کتان به خاطر داشتن مقدار فراوانی از اسیدهای چرب امگا 3 و لیگنان‌ها، قابلت مقابله با سرطان سینه،تخمدان، کولون و پروستات را دارد. این دو عنصر، کمک شایانی در تعدیل هورمون‌ها کرده و موجب مهار رشد تومور سرطانی شده و التهاب بدن را کاهش می دهد.

کاهش وزن با بذر کتان

یکی از رایج ترین فواید بذر کتان تأثیر آن در کاهش وزن است، چراکه حاوی چربی‌های سالم و فیبر است که برای کاهش وزن سودمند هستند. این عناصر به شما کمک خواهد کرد که پس از خوردن، به میزان قابل توجهی احساس سیری کنید و این مانع مصرف کالری بیش از مقدار مورد نیازتان می شود و در نهایت مشاهده می کنید که سرعت روند کاهش وزنتان بالا می رود.

چنانچه به منظور کاهش وزن بذر کتان را مصرف می کنید باید توجه داشته باشید که به طور مداوم در رژیم غذایی خود آن را بکار بگیرید. این کار را با اضافه کردن 2 تا 3 قاشق چای‌خوری بذر کتان به اسموتی‌ها، سوپ‌ها و سایر غذاها و نوشیدنی‌هایتان آغاز کنید. اگر خلاقیت به خرج دهید و روش های مختلفی برای همراه کردن بذر کتان با تغذیه‌ی روتین‌تان پیدا کنید موفق خواهید شد.

سلامت قلب با بذر کتان

وجود اسید آلفا لیتولنیک (ALA) در بذر کتان موجب پیشگیری و در نهایت درمان بیماری‌های قلبی می شود. تحقیقات ثابت کرده است آن دسته از کسانی که غذاهای حاوی ALA را مورد استفاده قرار می دهند، خیلی کم در معرض حمله‌ی قلبی کُشنده می باشند.

ضمن اینکه بر اساس تحقیقات انجام شده آن‌هایی که غذاهای ALA دار می خورند، کمتر دچار بیماری قلبی شده و احتمال مرگ زودرس‌ در آن ها نیز کاهش می‌یابد.

رفع یبوست و مشکلات گوارشی

مصرف بذر کتان تأثیر بسیار زیادی در رفع یبوست و مشکلات گوارشی دارد. برای مصرف کتان می توانید در یک لیوان آب گرم، 1 تا 3 قاشق غذاخوری روغن تخم کتان ریخته و هر روز به صورت ناشتا بخورید. البته تعداد قاشق های غذاخوری بستگی به شدت بیماری شما دارد و می توانید با توجه به آن تعداد قاشق های را کم یا زیاد کنید و به تدریج تاثیر آن در روند بهبود را مشاهده نمایید.

کاهش سطح کلسترول با بذر کتان

فیبری که در ترکیبات بذر کتان موجود است برای کاهش دادن سطح کلسترول بسیار مفید و کاربردی است و شما به راحتی می توانید با مصرف آن به طور چشم گیری از کلسترول خون خود بکاهید. چرا که فیبر، از جذب کلسترول در جریان خون جلوگیری کرده و موجب دفع آن از بدن دفع می شود.

کنترل دیابت خون با بذر کتان

ترکیبات لیگنان ها از راه به دام انداختن رادیکال های هیدروکسیل می توانند موجب کاهش پرااکسیداسیون لیپیدهای غشایی شوند و غشای سلول ها سالم و دست نخورده باقی بمانند و به همین ترتیب در جذب بیشتر گلوکز توسط سلول مؤثر می باشند و از ورود گلوکز به خون جلوگیری می کنند.

چنانچه از کتان در نان مصرفی استفاده نمایید، بطور قابل محسوسی به کاهش قند خون بیماران دیابتی کمک خواهید کرد. در درمان بیماری دیابت و چاقی فیتواستروژنهای موجود در کتان نقش بسیار مؤثری ایفا می کنند.

پیشگیری از دردهای قاعدگی

طی تحقیقات انجام شده ثابت شده است بذر کتان در کاهش درد های قبل از قاعدگی بسیار تأثیرگذار است. بذر کتان به غیر از امگا 3 حاوی لینگان است. جالب است بدانید این گیاه با توجه به مواد موجود در آن و عوارض جانبی کمتری که دارد، مناسب ترین جایگزین برای داروهای شیمایی محسوب می شود.

نا گفته نماند که تخم کتان را می توانید به صورت دمنوش همراه با نبات هم مصرف نمایید.

درمان بیماری سلیاک با تخم کتان

از آنجایی که بیماری سلیاک منجر می شود، کسانی که مبتلا به این بیماری هستند نسبت به مصرف گلوتن حساسیت نشان دهند. بنابراین استفاده از تخم کتان بهترین جایگزین برای دانه های دارای گلوتن می باشد. پس آن دسته از افرادی که دچار بیماری سلیاک شده اند می توانند به راحتی از این بذر گیاهی مفید استفاده نمایند.

عوارض جانبی مصرف تخم کتان

• همانطور که می دانید مصرف بی رویه هر ماده غذایی و دارویی منجر به بروز مشکلات فراوانی می شود. استفاده بیش از حد از تخم کتان نیز باعث به وجود آمدن مشکلاتی همچون انسداد روده، ابتلا به سرطان، تباهی لکه زرد، تشدید وضعیت التهابی، شل‌شدن مدفوع و کاهش انعقاد خون می شود.
• استفاده از این دارو برای خانم‌های باردار توصیه نمی شود و بایستی با احتیاط مصرف شود چراکه به علت خواص استروژنی تخم کتان می تواند باعث بروز قاعدگی در حین بارداری و در نهایت منجر به سقط جنین شود.

‌نحوه مصرف و استفاده از تخم کتان

باید بدانید که نحوه و زمان استفاده تخم کتان با توجه به کاربرد آن متفاوت است اما اگر بخواهیم بطور کلی در مورد نحوه مصرف آن سخن بگوییم می توان گفت قبل از هر کاری تخم کتان جمع آوری شده را شسته و سپس کمی با حرارت ملایم آن را تفت دهید تا راحت تر آسیاب شود و یا اینکه می توانید آن را بطور پودر شده و آماده از عطاری ها خریداری کنید.

• تخم کتان را به همراه غذا، دوغ، سوپ، ماست و سالاد می توانید میل کنید.
• ناگفته نماند که ترکیب تخم کتان و نوشیدنی های مختلف و یا حتی تهیه دمنوش آن نیز بسیار مفید و مؤثر می باشد.