ساز چنگ

آشنایی با ساز چنگ

کد مطلب : 2139زمان مطالعه : 5 دقیقه
انواع ساز چنگ در قرن های مختلف در ایران یافت شده است. تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می شود.

باساز چنگ بیشتر آشنا شوید... 

«چنگ» در ایتالیایی و اسپانیایی Arpa، در آلمانی Harfe، در فرانسه Harpe و در انگلیسی Harp خوانده می شود.

تاریخ چنگ
پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته است؛ در اثر تیراندازی، زه مرتعش می شده و صدای کمی به گوش می رسیده است. چنگ های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده است.

چنگ در خاور نزدیک
منشأ و مبدأ چنگ به میانرودان یا همان «مزوپوتامیا» باز می گردد. نخستین چنگها و همینطور لیره، 3500 سال پیش از میلاد در سومر یافته شده اند. برخی از آنان در گورها و مقبره های سلطنتی «اور» که شهری باستانی در جنوب میانرودان و از شهرهای متمدن سومر و اکد بوده و هم اکنون یکی از مناطق باستانی پر ابهت در عراق به حساب می آید یافت شده اند. قدیمیترین نقش و نگار های چنگ، در پرسپولیس ایران باستان مربوط به 500 سال پیش از میلاد و در مصر مربوط به 400 سال پیش از میلاد دیده می شوند. شکوفایی چنگ در سرزمین پارس ها همراه با نوآوری آن به 3000 سال پیش از میلاد باز می گردد. در 1900 سال پیش از میلاد، ایرانیان چنگهای زاویه دار را به صورت عمودی یا افقی با جعبه ای از صدا در آوردند.

با آغاز تاریخ مرسوم، چنگ های تنومند زاویه دار و عمودی نقش برجسته ای نزد یونانیان داشتند و در دربار ساسانیان بسیار گرامی شمرده می شدند. در اواخر دوره ساسانیان، چنگهای زاویه دار مجددا طراحی و سبکتر شدند. ولی با آنکه بر ظرافت و زیبایی آنان افزوده شد، از استحکامشان کاسته شد. در کتابهای فرهنگ کهن ایران باستان که مربوط به 1300 تا 1600 سال پیش از میلاد است، چنگهای با ظرافت بارها و بارها به تصویر کشیده شده اند.

در مهری گلین که بین سالهای 1961 تا 1966 توسط «هلن جی کانتر» و «پناس پی دلو گاز» دو باستان شناس امریکایی در چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد و دوران عیلامیان می باشد یک «نوازندۀ چنگ منحنی» را نشان می دهد و این چنگ «6 رشته» دارد.

نقش برجسته های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می نوازند. در دورۀ ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده است و در شاهنامۀ فردوسی نیز از آن فراوان نام برده شده است. «نکیسا» موسیقیدان معروف دربار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته است. در آثار طاق بستان در یک قایق 5 نوازندۀ چنگ نقاشی شده است. و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده که به احتمال قوی «باربد» می باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از «7 رشته تا 11 رشته» مشاهده می شود.

چنگهایی که در دوره های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگهای دوره های قدیم تفاوت بسیار دارد و بر تعداد سیمها نیز افزوده شده است. جعبۀ صوتی این نوع چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده است. طرز نواختن این ساز نیز تغییر کرده به این معنی که چنگ را طوری می گرفتند که سیمها تقریبا عمود بر زمین باشد. یعنی بر خلاف قدیم، که میلۀ چوبی به موازات زمین بوده، ولی سیمها عمود بر زمین نبوده است. نکتۀ دیگر اینکه در نواختن این نوع چنگ زخمه بکار برده نمی شده؛ بلکه آنرا با دست می نواختند و هر دو دست در نواختن آن دخیل بوده است.

ساز چنگ

انواع مختلف ساز چنگ

انواع ساز چنگ در قرن های مختلف در ایران یافت شده است. از جمله چنگ منحنی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از صفی الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می شود.

چنگ مثلث در اواخر قرون وسطی در اروپای غریی رایج بوده است. در سال 1720 در باواریا، پدال هایی در پایۀ چنگ تعبیه شد و این امر بر قدرت فنی چنگ افزود. در سال 1810 سباستین آرا چنگ را به شکل امروزی تکمیل نمود و بدین وسیله نواختن همۀ گامهای بزرگ و کوچک را ممکن ساخت و از آن به بعد چنگ در ارکستر، معمول گردید. چنگ جدید 47 تا 50 سیم و 7 پدال دارد.
گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ های پدالی هستند و ادعا می کنند این چنگ ها در قرن 18 میلادی در آلمان پایه گذاری شده، اما همین چنگ ها نیز بر اساس چنگ های زاویه دار شرقی ساخته شده است.
چنگ، سازی رشته ای است که با انگشت نواخته می شود که تکنیک نوازندگی آن در جهان هشت انگشتی است. اما تکنیک نوازندگی آن در ایران طبق اطلاعات استخراج شده از مستندات باستانی، ده انگشتی است.

ساختمان چنگ
این ساز عبارت است از یک قاب مثلث شکل که ضلع عقبی، جعبۀ تقویت کننده صدای ساز، ضلع بالایی، به خطی منحنی که سیم ها بر روی آن ثابت می شوند، و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار، نگهدارندۀ دو ضلع دیگر است.
سیم ها غالبا از رودۀ گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته شده اند. هر سیم یک صوت موسیقی حاصل می کند. تعدادشان حدود 50، همگی به موازات ستون جلویی کشیده شده اند. هر هفت سیم پی در پی به رنگهای متفاوت ساخته شده و در هفت سیم بعدی همین رنگ آمیزی عینا تکرار می شود. سیم ها به فواصل «دیاتونیک» کوک می شوند. مجموعۀ هفت سیم از سیم های چنگ در حالت طبیعی خود نت های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل» و «سی بمل» را حاصل می کنند. بدین ترتیب همۀ «دو بمل»ها همرنگ، تمام «ر بمل»ها نیز همرنگ و نیز بقیه همرنگ ساخته شده اند.
در انتهای تحتانی جعبۀ تقویت کننده (ضلع نزدیکتر به نوازنده) جلوی پای راست 4 و جلوی پای چپ 3 «پدال» قرار دارد. هر یک از این پدال ها با فشار اول و لغزاندن آن به سوی شکاف اول، صدای تمام سیمهای همنام (مثلا تمام دو بمل ها یا ربمل ...) را نیم پردۀ کروماتیک بالا می برد (یعنی «دو بمل» را تبدیل به «دو» می کند) و هر گاه پدال را باز هم فشار داده و در شکاف دوم گیر دهیم، نت مربوطه باز هم نیم پردۀ کروماتیک بالا می رود (یعنی نت «دو» تبدیل به «دو دیز» می گردد.) به این ترتیب به کمک هر هفت پدال می توان تمام نت های هارپ را دو بار، و هر بار نیم پردۀ کروماتیک بالا یا پایین برد. وسعت صدای هارپ، (و فواصل کروماتیک آن، با استفاده از پدال) از این قرار است:

انواع ساز چنگ یا هارپ
1-«چنگ ارکستری»
2- «چنگ سنتی»
3- «چنگ باستانی»
4-«چنگ تزیینی»

که خود از لحاظ «شکل ظاهری» به «17 نوع الگو و فرم چنگ» تقسیم می شود:از جمله می توان از «چنگ زاویه دار»، «چنگ منحنی»، «چنگ ون»، «چنگ کندوگ» و «چنگ ون کنار ساسانی» و «چنگ لیر - چنگی در یونان که به شکل U است» یاد کرد.در ایران، تعداد چنگ نوازان بسیار معدود است و شاید فقط یک چنگ نواز باشد که به اجرای برنامه و کنسرت می پردازد! «عبدالعلی باقری نژاد»، استادکار ساخت آلات موسیقی و احیاگر چنگ ایرانی.
 

آشنایی با ساز چنگ

523
این مطلب مفید بود ؟230
برگرفته از caffemusighi.com
وبگردی