“مورچه ها” چگونه خانه می سازند؟

این لانه ها، پر از گذرگاه های بسیار عمیق است و در طول آن ها، یک و نیم میلیون مورچه در حال رفت و آمدند. این جمعیت زیاد، برای زندگی در این لانه، نیاز به حفظ دما و رطوبت مناسب دارد. مورچه ی سفید، برای این کار، پنجره ها و منفذهایی موازی به هم، در سقف لانه می سازد. این پنجره ها که از گل ساخته شده اند، رطوبت خارج شده از بدن مورچه را می گیرند و این رطوبت، با دمای هوای داخل لانه بخار می شود و از طریق کانال های تهویه، از لانه خارج می شود. این فرآیند، هم دما را در لانه متعادل نگه می دارد و هم باعث می شود هوا در لانه جریان داشته باشد.

اگر یک برش عرضی در این لانه ایجاد کنیم، می بینیم که درون آن، یک سالن مخصوص برای ملکه، چند انبار، بخش کشاورزی و کانال های تهویه ی هوا وجود دارد.

این مورچه ها، در لانه ی خود قارچ می کارند و از آن برای تغذیه استفاده می کنند.

شبهه درقرآن ونتایج بهت آورمحققین

چند سال پیش عده ای از دانشمندان به آیه ای ازقرآن مشکوک شدندکه این آیه غیرعلمی است ویاشاید اشتباهی را در قرآن اتفاق افتاده است

اشکالشان روی آیه 18 سوره نمل واژه ( یَحطِمَنَّکُم ) بود.

حَتَّی إِذَا أَتَوْا عَلَی وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَهٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ

تا چون به دره مورچه ها رسیدند، مورچه ای گفت:ای مورچه ها به لانه هایتان وارد شوید ، مبادا سلیمان و لشگرش خردتان کنند و خود آگاه نباشند.

اینکه:واژه ی ” یَحطِمَنَّکُم ” (شما را درهم شکنند) از “تحطیم” شکستن، ویران کردن آمده است.

چگونه مورچه ویران شده و درهم می شکند، حال آنکه از ماده ی قابل درهم شکستن و خرد شدن ساخته نشده است! ؟

چندسال بعداز این شبهه افکنی دانشمندان استرالیالی درتحقیقات خودبه نتایجی رسیدند که پاسخ این شبهه بود

این محقق پی برد که ساختار بدن مورچه ها دارای مقدار قابل توجهی از ماده ی شیشه است.یعنی حدود 75% از غشای خارجی بدن مورچه ها را مواد شیشه تشکیل می دهد.

بنابراین واژه ی مذکور در جای درست خود به کار برده شده بود. به دنبال این اکتشاف، دانشمند استرالیایی مسلمان شدن خود را آشکار ساخت.

دیگر دانشمندان به تازگی کشف کردند که بدن مورچه با اسکلت استخوانی سختی پوشیده شده که بدن ضعیفش را از هرگونه آسیبی محافظت می کند. ولی این پوشش استخوانی در حین قراردادن آن زیر فشار به راحتی خردشده و مانند یک تکه شیشه می شکند.حقیقت خرد شدن و له شدن مورچه را که در حال حاضر کشف شده

عکس بالا- یک نوع مورچه فلیپینی بنام مورچه دزد دریایی است که بدنی به شکل شیشه مانند دارد.بدن این مورچه از قطعات شفاف شیشه مانند ساخته شده است و زیر نور خورشید قابل رویت است و در حالت عادی مشاهده این مورچه بسیار سخت است و بیشتر عمر این مورچه ها در زیر زمین سپری می شود.لگوی رنگدانه ای شیشه ای عجیب این مورچه به جاندار کمک می کند تا از دست دشمنان فرار کند.

اسکلت خارجی بدن مورچه ها از ماده ای بنام کیتین ساخته شده است.که به سیلیکون شیشه نیز شباهت دارد و کریستال های کربنات کلسیم نیز در آن یافت می شود.کیتین باعث یک نوع استحکام می شود که برخلاف سایر جانداران باعث می شود که بدن مورچه ها در برابر فشار خرد شده و شکسته شود و اگر شما بتوانید صدای له شدن مورچه را بشنوید صدایی شبیه خرد شدن و شکستن به گوش می رسد/ غشای خارجی بدن مورچه ها از پلیمری به نام کیتین می باشد

خلقت مورچه از نظر نهج البلاغه

آیا در مخلوق کوچک او دقت نمی کنند؟ چگونه به خلقتش استحکام بخشیده و ترکیبش را استوار ساخته، به او دستگاه شنوائی و بینائی عنایت کرده و استخوان و پوست کامل داده است؟ در مورچه با این جثه کوچک و اندام لطیف بیندیشید، آنچنان کوچک است که نزدیک است با چشم دیده نشود، و از اندیشه غائب گردد، چگونه با این جثه کوچک روی زمین می جنبد و بر جمع روزی، عشق می ورزد، و دانه را به لانه خود حمل می کند، و در انبار نگهداری می نماید، در تابستانش برای زمستانش گرد می آورد، و هنگام ورود اقامت زمستانی، زمان بیرون آمدن را پیش بینی می کند، اینچنین موجود اینچنین روزیش تضمین شده، و تطبیق داده شده است، خداوند منان هرگز او را از یاد نمی برد، ولو در زیر سنگ سخت باشد، اگر در مجرای ورودی و خروجی غذا و در ساختمان شکم او و گوش و چشم او، که در سرش قرار داده شده تفکر و تحقیق کنی و آنها را کشف کنی سخت در شگفتی خواهی رفت.

پس بزرگ است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش برپا داشت و پیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت، در آفرینش آن هیچ قدرتی او را یاری نداد و هیچ آفریننده ای کمکش نکرد. اگر اندیشه ات را بکار گیری تا به راز آفرینش پی برده باشی، دلائل روشن به تو خواهند گفت که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست، به جهت دقتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته است» (نهج البلاغه، خطبه 10 ص 185).

توضیح:منظور از این جمله که در انبار نگهداری می نماید این است که مورچه دانه را به درون خاک می برد به طور طبیعی دانه پس از مدتی رویش می کند و از خاک سر برمی آورد اما مورچه برای جلوگیری از این امر همه دانه ها را به دو نیم تقسیم می کند و مانع از بین رفتن روزیش می شود.
منـبـع:مرتضی مطهری؛ سیری در نهج البلاغه- ص37-36

هوش ودرک مورچه درقرآن آمده ،تا حدی که رئیس مورچگان- سپاهیان حضرت سلیمان را بیشعورمی داند

«وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ. حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی‏ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَهٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» نحل (27)، آیه 17 و 18 «و برای سلیمان، سپاهیانش از جن و انس و پرندگان، جمع ‏آوری شدند و (-(برای رژه)-) دسته دسته گردیدند؛ تا آن‏گاه که به وادی مورچگان رسیدند. رئیس مورچه‏ ها(-(به زبان خویش)-) گفت:«ای مورچگان! به لانه‏ هایتان داخل شوید؛ مبادا سلیمان و سپاهیانش – ندیده و ندانسته – شما را پایمال کنند».

این که یک مورچه می‏فهمد که افراد آن لشکر، بزرگ‏تر و سنگین‏تر از مورچگان هستند و اگر پا بر آنها بگذارند، آنها نابود و له می‏شوند، یک درک کلی است
در این حد را قرآن قطعاً بیان می‏کند و اگر به روایات هم رجوع کنیم احادیث بسیار عجیب و جالبی وجود دارد؛ به عنوان مثال در عیون اخبارالرضا آمده که امام موسی بن جعفر(ع)فرمودند:هنگامی که مورچه گفت:ای مورچگان! داخل خانه‏های خود شوید تا سلیمان و لشکریانش شما را زیر پای خویش لِه نکنند، باد، صدای مورچه را به سلیمان رسانید و در حالی که او در آسمان و هوا طیّ طریق می‏کرد، توقف کرد و گفت:آن مورچه را نزد من بیاورید. هنگامی که مورچه را آوردند، سلیمان به مورچه گفت:ای مورچه! آیا نمی‏دانی که من پیامبر خدا هستم و به احدی ظلم نمی‏کنم؟ مورچه گفت:می‏دانم. سلیمان گفت:پس چرا آنها را از ظلم من بر حذر داشتی و آن حرف را زدی؟ مورچه گفت:ترسیدم آنان (که زندگی ساده‏ ای دارند)، به زینت و شکوه تو نگاه کنند و زندگی خود را با تو مقایسه کرده، در نتیجه از خدا دور شوند… سپس مورچه گفت:ای سلیمان! آیا می‏دانی چرا خداوند باد را مسخّر تو کرده است؟ سلیمان گفت:نمی‏دانم! مورچه گفت:برای این که به تو بفهماند همان طور که همه این مملکت و باد را در اختیار تو قرار دادم، گرفتن آن از دست تو نیز مانند باد است و سریع می‏توانم آن را از تو بازستانم؛ پس آن گاه سلیمان از آن حرف‏ها، از روی تعجب، خندید»تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 82، حدیث 44

زلزله شناسی مورچه ها

محققان دانشگاه «دویسبورگ اسن» آلمان با بررسی بیش از 15 هزار مورچه چوب قرمز که در اطراف گسلهای آلمان قرار داشتند دریافتند که گسلهای فعال که در زمان زلزله زمین با شدت زیادی در آن مناطق می لرزد، محل مورد علاقه آنها برای خانه سازی است.این محققان برای سه سال بطور شبانه روزی مورچه های قرمز را با دوربین های ویدیوئی با استفاده از نرم افزار خاص برای طبقه بندی تغییرات رفتاری پیگیری کردند. در طول این پژوهش 10 زلزله با بزرگای 2٫0 و 3٫0 ریشتر در سالهای 2009 تا 2010 رخ داد.این مورچه ها رفتار خود را تنها برای زلزله های بزرگتر از دو ریشتر تغییر می دهند که کوچکترین لرزه هایی قابل احساس برای انسان است.در طول روز مورچه ها به فعالیت پرداخته و مانند انسان در شب درون خانه های تپه ای خود استراحت می کنند. اما پیش از زمین لرزه این مورچه ها تمام شب را بیرون از خانه خود بیدار ماندند که آنها را در برابر شکارچیان آسیب پذیر می کرد. رفتار عادی این مورچه ها معمولا تا یک روز پس از زلزله باز می گشت.دانشمندان بر این تصور هستند که مورچه ها از انتشارات متغیر گازها یا تغییرات محلی در میدان مغناطیسی زمین متوجه زلزله می شوند.

مورچه ها ازکجامی فهمندکه دانه را باید2یا4تکه نکنند؟

ویکی پدیا -بنقل ازمجمع البیان(کتاب تفسیر مجمع البیان طبرسی ، ج 7و8)می نویسد:مورچه ها دانه های را از وسط به دو نیم می کنند تا هنگام رسیدن رطوبت سبز نشود، ولی دانه های خربزه را بجای نصف به چهار قسمت تقسیم می کنند ، زیرا می دانند که دانه ها”تخم” خربزه اگر به دو نصف تقسیم شوند، باز هم قابلیت سبز شدن را دارند و به محض تماس با آب رشد خواهند کرد

زندگی مورچه ها ازدیدگاه نهج البلاغه ودانشمندان

حشرات یکی از اسرارآمیزترین موجودات آفرینش هستند. در این میان می توان به مورچه اشاره کرد که موجودی است اجتماعی که در قسمت های مختلف کره زمین از جمله زیرزمین، بر فراز کوه ها و قله های سر به فلک کشیده سکونت گزیده و به نماد تلاش برای انسان های ژرف اندیش تبدیل شده است. مطالعه، تحقیق و پژوهش در زندگی مورچه ما را به حقایقی ژرف رهنمون می سازد و سبب می شود انسان در برابر یکی دیگر از شگفتی های جهان آفرینش تأمل کند و بیش از پیش بر نا آگاهی خویش از جهان پیرامون خود پی ببرد و سرانجام در برابر آفریدگار همه این شگفتی ها سر تعظیم فرود آورد. خدای متعال در قرآن سوره ای به نام این حشره با عنوان «نمل» آورده و از شگفتی های زندگی آن سخن به میان آورده است.

امیرمؤمنان علی(ع) نیز در نهج البلاغه یکی از راه های خداشناسی را نگرش ژرف به آفریدگان کوچک خدا از جمله مورچه می داند. ایشان با بیان ویژگی های خلقت مورچه، در حقیقت، انسان ها را به اندیشه ورزی و دقت در آفرینشش و شناسایی رازهای طبیعت فرا می خواند تا از این رهگذر بیشتر بر حسّ بندگی انسان ها بیفزاید.

با پژوهشی که دانشمندان در این زمینه داشته اند، به شگفتی های این موجود ریز پی برده اند.

1٫ خداوند در سوره نمل چه ویژگی هایی را از مورچه بیان کرده است؟

2٫ حضرت علی(ع) در نهج البلاغه چه ابعادی از شگفتی های مورچه را بازگو کرده است؟

3٫ علم امروز تا چه اندازه با قرآن و سخنان امام علی(ع)درباره مورچه مطابقت دارد؟

مطالعه در شکل ظاهری و ساختمان بدنی مورچه و بیانات قرآن و امام علیj که در حقیقت اشاره ای به علم میرمِکولوژی (Myrmecology ، مورچه شناسی) دارد، تفکر و اندیشه انسان را به سمت و سویی سوق می دهد که آیا موجودی با آن همه شگفتی و لطافت می تواند بر اثر تصادف به وجود آمده باشد؟ این جاست که در عقل هر انسان ژرف اندیش دریچه ای از تفکر گشوده می شود که موجوداتی با این شگفتی و عظمت، خالقی حکیم دارند که این موجودات را عبث و بیهوده نیافریده و از آفرینش آنها هدفی داشته است. بدین جهت مطالعه در مخلوقات یکی از مهم ترین راه های خداشناسی است.

خداوند در قرآن کریم می فرمایند:وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْO (اسراء/ 44)؛ «و هر موجودی، تسبیح و حمد او می گوید، ولی شما تسبیح آنها را نمی فهمید».

امیرالمؤمنین علی(ع) از روش های گوناگون برای آموزش دین سود می جوید؛ گاه خردها را به تکاپو می اندازد، گاه اندیشه ها را پویا می سازد و گاه قلب ها و عواطف را به پرواز در می آورد و همه حواس و نیروهای انسان را با نشانن دادن گوهرهایی چشم گیر و دل ربا به شگفتی وا می دارد.

برانگیختن خرد و اندیشه و نیروی تصور و تخیّل در شناخت جهان برین، آسمان ها و زمین و از کوچک ترین ذرات جانوری گرفته تا بزرگ ترین آنها، گیاهان، خشکی و دریا، همه و همه، ابزاری برای شناخت خداست؛ خدایی که نه می توان او را دید، نه چشم ها او را می بینند و نه چیزی میان او و چشم ها پرده پوشاننده ای قرار می دهد، بلکه او را با آثار شگفت انگیز و آیات روشن و حکمت آموزش می توان شناخت.

یکی از موضوعات خطبه 185 نهج البلاغه، بیان شگفتی های خلقت مورچه است.

ساختمان بدن مورچه (مورفولوژیکی)

مورچه ( Formica ) حشره ای از راسته نازک بالان می باشد که تیره خاصی را به نام تیره مورچگان در این راسته به وجود می آورد. این حشرات به صورت اجتماعی زندگی می کنند و دارای گونه های بسیاری هستند و از ساختمان بدنی کاملی برخوردارند و نیز از نظر هوش و غریزه طبیعی کامل می باشند.

لانه مورچگان در مقایسه با سایر حشرات، ساده تر به نظر می رسد. بیشتر آنها در زیر زمین تونل هایی حفر می کنند یا با استفاده از موادی خاکریز درست می کنند (www.mogib.com/piblicinformationshow تاریخ:22/3/1391).

مورچگان به سبب فراوانی و ریز بودنشان، برای بیشتر انسان ها، موجودی ناچیز و بی اهمیت هستند، ولی برای شخصیتی هم چون حضرت علیj و دانشمندانی چون موریس مترلینگ که گاه در مدت بیست سال درباره زندگی آنها پژوهش علمی کرده اند، بسیار شگفت آورند.

1٫ پوست و استخوان مورچه

«وَ سَوَّی لَهُ الْغَطْمَ و البَشَرَ»؛ «استخوان و پوست مناسب [برای مورچه] خلق کرد».

بَشَر، جمع بَشَره به معنای ظاهر پوست می باشد (شوشتری، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، 1376:7/ 93).

حضرت علیj در خطبه 185 نهج البلاغه با عبارت مذکور به دو عنصر مهم و اساسی بدن مورچه اشاره کرده اند، پوست و استخوانی که بدن او را محکم و استوار نگه داشته و او را در برابر خطرات و بلاها حفظ می کند.

همان خدایی که به بدن انسان پوست و استخوانی متناسب بخشیده تا بتواند روی پای خود بایستد، به موجودات ریزی مثل مورچه نیز متناسب با اندامش پوست و استخوانی بخشیده تا از استحکام خوب برخوردار باشد و بتواند روی پاهای خود بایستد و نیازهای زندگی خویش را برطرف سازد.

با مطالعات و آزمایشاتی که دانشمندان در این زمینه داشته اند، به نتایجی دست یافته اند.

بدن مورچه در یک زره کلفت از ماده «کیتین» جا گرفته و این زره او را از هر آفتی دور نگه می دارد . تمام عضلات بدن مورچه حتی روده های او مثل مفتول های کابل زیرزمینی، به صورت رشته هایی به هم پیچیده شده است و بدن او را همانند پولاد محکم و نیرومند کرده است؛ لذا مورچه با آن کمر باریک خود قادر است به آسانی از دیوار عمودی بالا برود و از سقف و همچنین از دالان های پر پیچ و خم زیرزمین به آسانی عبور کند (مترلینگ، اسرار شهر مورچگان، 1371:183).

شاید حضرت علی(ع) به نوعی به این موضوع اشاره داشته اند، ولی نه به طور مستقیم؛ زیرا حضرت متناسب با فهم و درک و شعور مردم آن زمان سخن می گفتند و بدون تردید امامj خود از این علم آگاهی داشت که این، خود،، ذکاوت و هوشیاری حضرت را می رساند و یکی از اعجازهای علمی نهج البلاغه به شمار می رود.

2٫ چشم و گوش مورچه

«وَ مَا فِی الرَّأْسِ مِنْ عَیْنِهَا وَ أُذُنِهَا لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَبا» (دشتی، نهج البلاغه، خطبه 185)؛ «و آنچه در سر اوست از چشم و گوش، اگر اندیشه نمایی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده و از وصف او به زحمت خواهی افتاد».

القضاء به معنای الاداء یعنی به عمل آوردن یا اجرا نمودن است و مقصود این ا ست که از روی تعجب عملی را انجام دهیم. نیز احتمال می رود که به معنای مرگ باشد یعنی از شدت تعجب بمیریم (انصاریان، شرح نهج البلاغهه المقتطف من بحارالانوار، 1366:208).

امام در اینجا به قسمت مهم دیگری از بدن مورچه یعنی سر که دو جزء مهم بدن از قبیل گوش و چشم در آن قرار دارد، اشاره می کند. این دو جزء مجرای دو نیروی مهم بینایی و شنوایی وی می باشند (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، 1375:4/ 245). مغز کوچکش مدیریت زندگی پیچیده او را بر عهده گرفته و اعصاب و عضلاتش به اندازه نیاز اوست (مکارم شیرازی، پیام امیرالمؤمنین، 1383:7/ 161).

در حقیقت امام نحوه ارتباط بین مورچگان را بیان فرموده اند که خدای متعال نیز در سوره نمل که به اسم این حشره نام گذاری شده است، می فرمایند:حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی‏ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَهٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ(نمل/ 18)؛ «تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند. مورچه‏ای [به زبان خویش‏] گفت:«ای مورچگان، به خانه‏هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش ـ ندیده و ندانسته ـ شما را پایمال کنند».

علامه طباطبایی آورده است که بنا به گفته بعضی، «واد النمل» نقطه بلند کوهستانی بوده که در در شام قرار داشته و بعضی محل آن را بالای یمن دانسته اند (طباطبایی، تفسیر المیزان، 1376:15/ 545).

این آیه به صورت قصه ای بلیغ و موجز، وظیفه وعظ و ارشاد بندگان را بر دوش گرفته است. «مورچه» این حشره کوچک که متوجه سلیمانj و لشکر متراکم و منظّم او شده بود، با ندای بلند به هشدار دوستانش از جماعت مورچگان پرداخت و به آنان اعلان کرد که اگر در خانه ها و لانه های خود پناه نگیرند، بی شک، در زیر گام های این لشکر لگدکوب و نابود خواهند شد.

قرآن کریم در این آیه انسان ها را به زندگی اجتماعی و روابط میان مورچگان رهنمون می کند که فرد در این مجموعه برای جمع کار می کند؛ بنابراین، مورچه ای که وظیفه اش نگهبانی و مراقبت از لشکر خودی است، سراسیمه به سوی وظیفه اش می شتابد و برای «کل» ادای وظیفه می کند و هرگز به فکر آن نیست که تنها خود را از خطر برهاند. چنانچه حشرات غیراجتماعی چنین هستند!

این زندگی اجتماعی که بر مبنای اختصاص هر عملی به گروهی خاص، سامان پذیرفته، صنعتی است که ما آن را نزد حشرات دیگر غیر از زنبور عسل و موریانه نمی یابیم؛ از این رو، در چنین اجتماعی فرد در کل مجموعه محو شده و به صورت عضوی از اعضای جمع عمل می کند.

در این اجتماع، افرادی برای تکثیر نسل، افرادی برای کار و جمع آوری غذا، افرادی برای خدمات داخل لانه و کندو، افرادی برای نگهبانی و دفاع از لانه و افرادی برای کشف خطر یا محل های غذا ادای وظیفه می کنند( ابوالحبّ، نگاهی به دنیای حیوانات در نهج البلاغه و قرآن، 1380:39 و 38؛ قرائتی، 1383:4/ 404).

حشره شناسان نیز به عجایبی از ارتباط دقیق و لطیف پاره ای از حشرات از جمله مورچه برخورده اند که نظیر آنها را در دیگر موجودات ندیده اند.

آنها در پژوهش های علمی خود اثبات کرده اند که برای حیوانات، زبان خاصی است که با آن با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و همدیگر را می شناسند. این مسئله نمود بیشتری در حشرات اجتماعی دارد؛ مثلاً مورچه هنگامی که به زمین زراعتی یا به مواد غذایی جدید دست یابد، به لانه باز می گردد و هم برای گشت و شناسایی و در مسیر بازگشت به داخل لانه، خبر را به مورچه های دیگر می رساند (ابوالحب، نگاهی به دنیای حیوانات در نهج البلاغه و قرآن، 1380:39).

محققی بنام خانم «Wadea Omrany» در این آیه مبارکه به علم جدیدی دست یافته اند. ایشان جملاتی را که مورچه در سوره مبارکه نمل به زبان آورد، توضیح داده و سعی کرده آنچه که مورچه گفته است، با علم روز که نحوه ارتباط بین مورچه ها را کشف کرده، مطابقت دهد.

مهم ترین روش ارتباط در زمان خطر و گزارش آن، ارتباط شیمیایی است. در این فرایند، مورچه ها از انواع مختلف مواد شیمیایی استفاده می کنند که هر کدام بیان گر نوع خاصی از صحبت کردن می باشد.

موادی که مورچه در موقعیت هایی مثل این آیه از بدن خود ترشح می کند، به چهار دسته تقسیم می شوند که هر کدام، زبان و علامت مخصوص به خود را دارند.

«Aldeyde Hexanal» اولین ماده شیمیایی است که مورچه در صورت احساس خطر از خود ترشح می کند و آن را می توان به عنوان آژیر خطر دانست. مورچه ها با دریافت این ماده شروع به جمع شدن در یک نقطه می کنند و منتظر رسیدن بقیه علامت ها می شوند. این شبیه اولین مرحله می باشد که توسط مورچه در جمله « ای مورچه ها » گفته شد.

«Hexanol» دومین ماده شیمیایی است که مورچه از خود ترشح می کند. مورچه ها با دریافت این ماده شروع به دویدن در تمام جهت ها می کنند تا منبع این ماده را پیدا کنند. مورچه ای که ماده شیمیایی را ترشح می کند باید مسیر عبور آنها را مشخص کند و این کاری است که مورچه حضرت سلیمان(ع) انجام داد:« به لانه هایتان وارد شوید ». پس مسیر را مشخص کرده و این شبیه هدایت مورچه ها می باشد.

«Undecanone» سومین ماده ای است که مورچه ترشح می کند و نشان دهنده عامل خطر می باشد؛ چیزی که مورچه در سومین عبارت گفت:« مبادا سلیمان و لشگریانش پایمالتان کنند ».

در مرحله چهارم مورچه اخطار دهنده، ماده شیمیایی مخصوصی را ترشح می کند که «Butyloctenal» نام دارد. مورچه توسط این ماده دستور دفاع می دهد و نوع دفاع را تعیین می کند؛ بنابراین، در عبارت آخر می گوید:«و خود آگاه نباشند» با این کار مورچه از وارد شدن بقیه مورچه ها به مرحله حمله جلوگیری می کند؛ زیرا سلیمان(ع) وو همراهانش از وجود لانه مورچه ها در سر راه خود خبر نداشته و قصد حمله به آنها را نیز نداشتند؛ بنابراین مورچه هاا آن ها را خطر واقعی نمی دانند (www.mogib.com/publicinformationshow تاریخ:22/3/1391).

اینها همه حقایقی است که بیش از هزار سال پیش در قرآن آمده، کتابی که نه تنها گذر زمان از ارزش آن نکاسته، بلکه هر روز با کشفیات علمی جدیدی، بر اعجازهای آن افزوده و باعث تقویت ایمان آورندگان شده است و این خود اثباتی برای الهی بودن قرآن کریم می باشد.

حس بینایی مورچه

مورچه ها همچون بسیاری از حشرات، یک جفت چشم مرکب دارند. هر یک از چشم ها از صدها بخش ریز تشکیل شده که هر یک عدسی مخصوص به خود را دارند.

معمولاً چشم های مرکب برای تشخیص حرکات، بسیار حساس و قوی هستند، ولی بیشتر مورچه ها از قدرت بینایی چندانی برخوردار نیستند (گرینوی، مورچه، 1384:15).

روی سر مورچه، یک جفت شاخک وجود دارد که مدام در حال حرکت است؛ آن شاخک ها معمولی نیستند، مورچه ها به وسیله این شاخک ها مورچه های دیگر را شناسایی کرده، با آنها ارتباط برقرار می کنند؛ زیر این شاخک های خبرگیر از تعداد زیادی پرز و سلول های حسی تشکیل یافته اند و بدین وسیله خبرها را رد و بدل می کنند (ابوالحب، نگاهی به دنیای حیوانات در نهج البلاغه و قرآن، 1380:49).

این شاخک ها نسبت به تماس، بو و حتی لرزش بسیار حساس اند. برای نمونه، وقتی دو مورچه ساکن در یک لانه یکدیگر را لمس می کنند، مورچه گرسنه ای که از یک مورچه کارگر تازه برگشته، غذا می خواهد، با شاخکش به قسمتی از دهان او ضربه می زند، به این ترتیب مورچه سیر تحریک می شود و ذرات غذا را به مورچه گرسنه می رساند (گرنیوی مورچه، 1384:16).

شاخک (حس بویایی و شنوایی)

حس شامه مورچگان بسیار قوی است، اما این حس بر خلاف حیوانات در بینی آنها قرار ندارد، بلکه در شاخک های او مخصوصاً در شاخک عقبی قرار دارد. این حس قوی تقریباً سایر حس ها را تحت الشعاع خود قرار می دهد. قسمت انتهایی یا عقبی مورچه شاخک های کوچکی است که به چندین شاخک تقسیم می شود و هفت بند آخر این شاخک مرکز حس شامه او به شمار می آید (مترلینگ، اسرار شهر مورچگان، 1371:69). مورچگان در این قسمت مواد شیمیایی بوداری تولید می کنند و آنها را به روش های گوناگون با یکدیگر ترکیب می کنند تا مفاهیم متفاوتی را به دیگر مورچه ها منتقل کنند.

نقش ترشح ماده شیمایی درمورچه

مواد شیمیایی که برای مسیریابی به کار می روند، در قسمت انتهایی بدن مورچه یعنی در شاخک های عقبی ساخته می شوند. بعضی از این مواد نیز مسیر دستیابی به منابع جدید غذا را نشان می دهند. بعضی دیگر از اینن مواد به مورچه ها کمک می کند تا مکان مناسبی برای ساخت قسمت جدید لانه پیدا کنند. بعضی از آنها نیز دیگر مورچه ها را از وجود دشمن در فاصله ای دور، آگاه می سازند.

مواد شیمیایی که نشان دهنده وجود دشمن در نزدیکی لانه هستند، از غده های موجود در سر مورچه ترشح می شوند. مورچه ها همگی این ماده را ترشح می کنند تا دیگران را از وجود دشمن آگاه سازند و برای مبارزه باا دشمن، به کمک مورچه در معرض خطر بیایند. این مواد شیمیایی در فضا تبخیر و به گاز تبدیل می شود تا سایر مورچه ها با شاخک هایشان آنها را دریافت کنند.

یک ماده شیمیایی بقیه مورچه ها را از خطر آگاه می کند . ماده دیگر به مورچه ها می گوید که به طرف منطقه خطر حرکت کنند.

یک ماده شیمیایی دیگر نیز مورچه های کارگر را تحریک می کند تا به دشمن حمله کرده و آن را گاز گرفته یا نیش بزنند (گرینوی، مورچه، 1384:17 و 166).

مورچه ها همچنین با تا نمودن بدن خود و ترشح اسید فرمیک به دشمنان حمله کرده و از خود دفاع می کنند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:26). طبق نظر زیست شناسان، هرگونه مورچه حدود 10 تا 20 نوع ماده شیمیایی از خود تولید می کند تا بتواند به کمک آنها با سایر مورچه ها حرف بزند!

چنین اکتشافات بزرگ و بحث های علمی در مورد موجودی ریز همچون مورچه، تصدیقی بر کلام حضرت امیرj است که فرمودند:«لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَبا» (دشتی، نهج البلاغه، خطبه 285).

نکته جالب دیگری که در اینجا می توان یافت، این است که حضرت علی(ع) به بینی مورچه اشاره نکرده است.

با تحقیقاتی که دانشمندان امروزی در این زمینه داشته اند، به این نتیجه رسیده اند که مورچه فاقد بینی است، ولی از حس بویایی قویی برخوردار می باشد این نیز به عنوان یکی از اعجازهای علمی نهج البلاغه به شمار می آید و علم لدنی حضرت علی(ع) را به اثبات می رساند.

3٫ پای مورچه

«فَتَعَالَی الَّذِی أَقَامَهَا عَلَی قَوَائِمِهَا وَ بَنَاهَا عَلَی دَعَائِمِهَا وَ لَمْ یَشْرَکْهُ فِی فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ وَ لَمْ یُعِنْهُ عَلَی خَلْقِهَا قَادِرٌ»(دشتی، نهج البلاغه، 257)؛ «پس بزرگ است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش بر پا داشت و پیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت. در آفرینش آن هیچ قدرتی او را یاری نداده و هیچ آفریننده ای کمکش نکرده».

امیرالمؤمنین(ع) در اینجا به نتیجه گیری در قسمت قبل پرداخته، همگان را به دو موضوع توجه می دهد.

1٫ خداوند این پیکر ظریف را بر دست و پایی ظریف که توان حمل آن را دارد، بلکه گاه کوله بار سنگینی که چندین برابر وزن اوست بر دوش می گیرد، استوار ساخته است و جالب تر اینکه با کوله بارش از دیوار صاف بالا می رود و گاه به سقف می چسبد و به راه خود ادامه می دهد. کاری که از هیچ انسان قهرمانی ساخته نیست.

2٫ برای او اسکلتی متناسب حالش آفریده که امام(ع) از آن به دعائم (ستون ها) تعبیر فرموده است. این اسکلت نه آن قدر سنگین است که از توان حرکت او بکاهد و نه آن قدر نتواند از هیئت او و محتوای درون وجودش را بکاهدد (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:162).

حضرت علی(ع) در خطبه 165 که به علم انتومولوژی (Entomology حشره شناسی) اشاره کرده، نگاهی گذرا به اندام و حرکات این موجود ظریف داشته است:

«وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ الذَّرَّهِ وَ الْهَمَجَهِ إِلَی مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِیتَانِ وَ الْفِیَلَهِ وَ وَأَی عَلَی نَفْسِهِ أَلَّا یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ إِلَّا وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَنَاءَ غَایَتَه‏» (دشتی، نهج البلاغه، 1388:225)؛ «پاک و برتر است خدایی که در اندام مورچه و مگس ریز، پاها پدید آورد و جانداران بزرگ تر از آنها از ماهیان دریا، و پیلان عظیم الجثه را نیز آفرید، و بر خود لازم شمرد که هیچ کالبد جانداری را وا نگذارد و به درستی اداره اش نماید، جز آنکه میعادگاهش را مرگ و پایان راهش را نیستی قرار داد».

«قوائم» به معنی پاها و «الذره» یعنی مورچه ریز است و «همجه» به معنای مگس های کوچک(صبحی صالح، 1370:119؛ و انصاریان، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحارالانوار، 2/ 501) و به قولی دیگر یعنی پشه ریز می باشد (قرشی بنایی، مفردات نهج البلاغه، 1377:2/ 1104).

امام در این خطبه به مظاهر حکمت و آثار قدرت حق تعالی می پردازد که به مورچگان خرد و مگس های ریز، دست و پا بخشیده و بدین وسیله به آنها توانایی داده و همچنین دیگر جاندارانی که از اینها برتر و بزرگ ترند همچون ماهی های نهنگ آسا و حیوانات بیابانی مانند فیل که به آنها اسباب نیرومندی و قدرت عطا فرموده است (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، 1375:3/ 567).

دانشمندان در مورد حرکات مورچگان پژوهش هایی انجام داده اند که در زیر به آن اشاره می شود:

مورچه ها جانورانی پرتحرک هستند. بدن مورچه نمونه ای از هماهنگی ساختار با کار را نشان می دهد. مورچه ها نیز مانند سایر حشرات اسکلتی خارجی دارند که از جنس ماده محکمی به نام کیتین تشکیل شده است.

رشته های کیتین که از جنس نوعی پلی ساکارید سخت و محکم هستند، درون ماده ای از جنس پروتئین قرار می گیرند و اسکلت خارجی حشره را می سازند.

هر یک از شش پای مورچه از چند بند ساخته شده است . بند ها در محل مفصل ها به هم متصل می شوند. بندهای پاهای مورچه، تو خالی و لوله مانند، اما به اندازه ای استحکام دارد که در اثر نیروهایی که معمولاً مورچه با آنها سر و کار دارد، نمی شکنند.

ماهیچه های درون این لوله ها بسیار قدرتمند و در عین حال باریک اند چون وزن بدن مورچه روی هر شش پا وارد می شود، نیرویی که به هر پا وارد می شود، چندان زیاد نیست (کرام الدینی، حائری روحانی و وحید نیکنام، زیست شناسی، 131).

چرا حضرت علی(ع) به طور مستقیم به کلمه «رِجل» به معنای «پا» اشاره نکرده و از کلمه «قوائم» استفاده نموده است؟
مورچه می تواند اجسامی به سنگینی صد برابر یا بیشتر از وزن خودش را حمل کند و این همت بلند و جرأت او را می رساند و در میان حیوان ها هیچ موجودی یافت نشده که بتواند مانند مورچه چند برابر وزن خود را حمل کند.

پاهای مورچه از جنس ماده محکمی به نام کیتین تشکیل شده که به آنها استحکام فوق العاده ای بخشیده است و باعث شده روی پاهای خود بایستد و در برابر نیروهایی که در هنگام حمل اجسام و… بر بدن او وارد می شود، مقاومت کند.

به نظر می رسد، حضرت به همین دلیل از کلمه «رجل» استفاده نکرده و کلمه «قوائم» را به کار برده است؛ زیرا اگر به جای «قوائم» از «رجل» استفاده می کرد، آن معنای استحکام و قوی بودن و معنای واقعی خود را نمی رساند که این اوج فصاحت و بلاغت کلام حضرت امیرj را می رساند و این شیوه بلاغت نیز در قرآن به طور مکرر به چشم می خورد.

برای نمونه یکی از این آیات در ذیل ذکر می شود:

وَ قِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَکِ وَ یَا سَمَاءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْمَاءُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (هود/ 44)؛ «و گفته شد:ای زمین، آبت را فرو بر! و ای آسمان، خودداری کن! و آب فرو نشست و کار پایان یافت و (کشتی) بر (دامنه کوه) جودی پهلو گرفت؛ و (در این هنگام) گفته شد:دور باد قوم ستمگر (از سعادت و نجات و رحمت خدا!)».

4٫ ساختمان شکم و دستگاه گوارش مورچگان

«وَ لَوْ فَکَّرْتَ فِی مَجَارِی أَکْلِهَا وَ فِی عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا وَ مَا فِی الْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِیفِ بَطْنِهَا»

«اگر در مجاری خوراک و قسمت های بالا و پایین دستگاه گوارش و آنچه در درون شکم او از غضروف های آویخته به دنده تا شکم [اندیشه نمایی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده و از وصف او به زحمت خواهی افتاد]».

شراسیف جمع آن شرسوف است و به معنای قسمتی از قفسه سینه است که بر شکم مشرِف می شود (بیهقی کیذری، حدائق الحقائق، 1375:274).

امام(ع) در این قسمت ساختمان شگفت آور این موجود زنده کوچک را تشریح می کند و انسان را به تفکر و اندیشه وا می دارد؛ اگر انسان در آفرینش این موجود کوچک که به زحمت دیده می شود، دقت کند و پرده های غفلت را کهه ناشی از عادی شدن مسئله است، کنار بزند، به راستی یک دنیا شگفتی در آن دیده می بیند (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 161؛ نواب لاهیجی، شرح نهج البلاغه، 1372:2/ 926؛ ابن میثم، شرح نهج البلاغه، 1375:246).

حیوانی با جثّه ای چنین ریز و کوچک، چگونه غذای خود را می جود و می بلعد و مجاری نفس و طعمش چگونه است؟ (دعوتی، گلستان نهج البلاغه، 1382:37).

حضرت علی(ع) در این قسمت از خطبه به عضو مهمی از بدن مورچه به نام « شراسیف » اشاره کرده و همان طور که ذکر شد، قسمتی از قفسه سینه است که به شکم وصل می شود و در واقع، نوعی غضروف می باشد که در هنگام تغذیه و غذا رسانی به مورچه ها به صورت منبسط و منقبض در می آید تا عمل جذب و دفع غذا آسان تر صورت گیرد.

آرواره مورچه

این مسئله، علم و آگاهی امام(ع) را در زمینه علوم پزشکی می رساند که قرن ها پیش بدون وجود امکانات و علوم فناوری به آن اشاره کرده اند که تا آن زمان کسی جز او به این مسائل آگاه نبوده است.

امروزه با پیشرفت علم و مطالعات دانشمندان در این زمینه، نتایجی به دست آمده که سخنان حضرتj را به اثبات می رساند که در ذیل به آن نتایج اشاره می شود.

بعضی از مورچه ها به یک آرواره زیرین مجهز هستند. انرژی ذخیره شده در ماهیچه های بزرگ اطراف این آرواره امکان مکانیسم آرواره یا مکانیسم منجنیق را فراهم می آورد (دین پرور، به علی شناختم خدا را، 1386:3/ 99).

مورچه ها به کمک این آرواره ها غذا را به قطعات کوچک تکه تکه می کنند تا بتوانند آن را بجوند یا با یک جفت آرواره ببلعند و نیز می توانند آرواره های خود را کاملاً از هم باز کرده یا محکم ببندند.

البته مورچه های گوناگون، دارای آرواره هایی هستند که مناسب غذاهای متفاوت است. بیشتر مورچه ها شکارچی هستند و سایر حشرات و بی مهرگان را شکار کرده و می خورند. مورچه ها با کارگروهی می توانند بر حیواناتی مثل هزارپا که خیلی بزرگ تر از یک مورچه است، پیروز شوند.

آرواره های گاز انبری و بلند بعضی از مورچه ها می تواند در زمانی کمتر از یک هزارم ثانیه، چیزی را گزیده و به هم قفل شوند (گرینوی، مورچه، 1384:18).

بسیاری از مورچه ها در انتهای قسمت زیرین، کیسه سمی یا نیش دارند که به عنوان عامل دفاعی در برابر مهاجمان مورد استفاده قرار می دهند.

مورچه ها فاقد «ریه» هستند و اکسیژن و دی اکسیدکربن از سوراخ هایی که در سراسر بدن آنهاست، وارد و خارج می شود.

قلب آنها یک لوله درازی است که خون بی رنگ را از سر به قسمت زیرین و از آنجا دوباره به سمت سر پمپاژ می کند (دین پرور، به علی شناختم خدا را، 1386:10).

مورچه 2معده دارد

شکم مورچه از دو معده بزرگ و کوچک تشکیل شده است. این معده بزرگ را می توان به مشک آب تشبیه کرد؛ زیرا غذایی که مورچه می بلعد، به کمک مایعات و آنزیم هایی که در دستگاه گوارش اش وجود دارد، به شکل خمیر در می آید و در این معده بزرگ که محل ذخیره غذا برای مورچه های دیگر است، وارد می شود.

مورچه ها حیوانات بخشنده”مهربان”ی هستند

هنگام مبادله غذا این مایع از شکم مورچه وارد دهان مورچه دیگر می شود. این مورچه ها که وظیفه تأمین غذا را به عهده دارند، پشت سر هم به صف می ایستند تا دیگر مورچه ها از غذای انباشته شده بدن آنها استفاده کنند. این سامانه غذارسانی تنها درباره مورچه های یک مورچه دان صدق نمی کند و جالب تر اینکه مورچه غذا رسان حتی به مورچه های بیگانه یعنی مورچه هایی که هم لانه او به شمار نمی روند، غذا می دهد.

به همین دلیل، برخی از پژوهشگران گفته اند که مورچه وام دهنده نیست؛ چون کسی که به دیگری وام می دهد، انتظار پس گرفتن آن را دارد، در صورتی که مورچه هرگز انتظار دریافت غذای مشابه غذایی را که به دیگران داده است، از آنان ندارد. این موجود حاضر است حاصل همه زحمت های خود را به رایگان به هم نوعان خود تقدیم کند؛ بنابراین، روحیه ایثار و فداکاری در میان مورچه های غذارسان آشکارا به چشم می خورد.

معده بزرگ مورچه دارای دیوار نازک کش داری است . هنگامی که مورچه خود به غذا احتیاج داشته باشد، مایع غذایی از معده بزرگ، قطره قطره وارد معده کوچک می شود (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:15).

حال ممکن است این سؤال پیش آید که مورچه ها چگونه یکدیگر را تغذیه می کنند؟

دو مورچه؛ یکی برای خود و دیگری برای ذخیره غذای دیگر مورچه ها

برای مبادله غذا مورچه داخلی با شاخک های خود سر مورچه حامل غذا را نوازش می دهد و سپس هر دو روی پاهای خود بلند می شوند و در برابر هم می ایستند. در این حال، مورچه حامل غذا عضلات بدن خود را منقبض می کند و قطره ای مایع از معده اش خارج و وارد دهان مورچه مقابل می شود. یک مورچه با معده ای پر از غذا می تواند بسیاری از دیگر مورچه ها را به همین ترتیب تغذیه کند. مورچه به هنگام مبادله غذا ترشحات دیگری را نیز دریافت می کنند (بی آزار شیرازی، همان، بی تا:15 و 14).

5٫ راه یابی مورچگان

«کَیْفَ دَبَّتْ عَلَی أَرْضِهَا» (نهج البلاغه، خطبه 285)؛ «[نگاه کنید] که چگونه روی زمین راه می رود».

واژه «دبَّت» مترادف «مَشَت» به معنای راه رفتن است (انصاریان، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحارالانوار، 1366:207) و مقصود این ا ست که این موجود ضعیف و ناتوان به قدری هوشیار است که راه و رسم زندگی خود را به خوبی می داند، و با این دست و پای کوچک کوه و دشت و بیابان و درختان را جولان گاه خود قرار می دهد و مسیر خود را درست می پیماید (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنینj، 1383:159).

اغلب مورچه ها از بینایی خوبی برخوردار نیستند. آنها به کمک حواس لامسه و بویایی که بر روی شاخک هایشان قرار گرفته، راه خود را جست وجو کرده، از روی سنگ ها و گیاهان عبور می کنند.

آنها حتی می توانند مسیر شخصی خود را به خاطر بسپارند. بعضی از مورچه های پیشاهنگ شکم های خود را به زمین می کشند تا ردی برای دیگر کارگران ساخته تا آنها را برای یافتن غذا کمک نمایند.

مورچه ها با اینکه راه اصلی خود را برای رسیدن به لانه به خاطر دارند، معمولاً از راه میان بر استفاده می کنند.

مورچه هایی که دارای قدرت بینایی هستند، از نور خورشید به عنوان راهنما استفاده می کنند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، 1383:30).

خانم «دل فیلد» انگلیسی که سالیان درازی از عمر خود را وقف این کار کرده تا بداند که این حشره چگونه دوست و دشمن را می شناسد و راه خود را پیدا می کند، می گوید:

«حس شامه در مورچگان خیلی قوی است و هر چه هست مربوط به حس شامه می باشد، اما این حس شامه، بر خلاف ما که نوع بشریم، در بینی مورچه نیست بلکه مرکز حس شامه، شاخک های او و مخصوصاً قسمت انتهایی شاخک می باشد» (مترلینگ، اسرار شهر مورچگان، 1371:121).

همان طور که در قرآن کریم، آیات و سوری در زمینه های سیاسی، اقتصادی، دینی، اجتماعی، علمی و… به صورت کلی بیان شده و خداوند متعال جزئیات آن را بیان نکرده و تفسیر آنها را به عهده بشر گذاشته است، حضرت علی(ع)نیز از این شیوه در کلام و سخنان خود استفاده کرده است که در بخش هایی از نهج البلاغه این ویژگی به چشم می خورد.

حضرت علی(ع) در این قسمت راه یابی مورچه را به صورت کلی بیان فرموده اند، اما اشاره ای به این موضوع نداشته اند که این حشره کوچک هنگامی که برای جمع آوری غذا از لانه بیرون می آید، در هنگام بازگشت به لانهه چگونه و از چه طریقی راه خود را می یابد. بدون تردید، حضرتj از این طریق انسان ها را به تفکر و اندیشه فرا خوانده اند.

با مطالعاتی که دانشمندان در این زمینه داشتند، به این نتیجه رسیده اند که مورچه ها از طریق شاخک های خود راه خود را می یابند.

6٫ جمع آوری غذا

«[کیف] صُبَّتْ (ضنّت) عَلَی رِزْقِهَا» (نهج البلاغه، خطبه 285)؛ «[نگاه کنید که چگونه] برای به دست آوردن روزی خود تلاش می کند».

در اینجا بعضی فعل را «ضنّت» به معنای بخل و حریص بودن گرفته اند و برخی فعل را «صُبَّت» بدین معنای که مورچه برای به دست آوردن روزی اش تلاش خستگی ناپذیرمی کند (انصاریان، شرح نهج البلاغه المقتطفف من بحارالانوار، 1386:2011).

در معنای فعل «صُبَّت» دو احتمال ذکر شده است:

الف) مورچه با هدایت و الهام خداوند به جانب روزی خود کشانده می شود.

ب) روزی مورچه همانند باران بر رویش می ریزد (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، 1375:242).

با آنکه تمام حیوانات در روی زمین برای طلب روزی به دویدن مشغول اند، چرا حضرت تنها کار مورچه را مورد تحیّر و سزاوار تفکر دانسته است؟

در پاسخ می گوییم:فقط دویدن مورچه نیست، بلکه آنچه جالب توجه است هیأتی است که از مجموعه کارهای این حشره به تصور انسان در می آید، از قبیل کوچکی جسم و دست و پاهایی آن چنان متحرک و با همه این ظرافت، دارای حواس چشم و گوش و بقیه اعضای ظاهری و دستگاه گوارشی می باشد و با توجه به مسافتی که می پیماید و با راه یابی سریع و صحیح بر آذوقه خود دست می یابد، سپس آن را به لانه ی خود می برد و جز اینها، وقتی آدمی به این مجموعه می نگرد، جای تعجّب و حیرت است که باید بیندیشد و بر عظمت آفرینش و حکمت و تدبیر آفریننده اعتراف و اذعان کند .

امام(ع) در این جمله به سرعت، همت، تلاش و حریص بودن این حیوان در طلب روزی خود اشاره می کند.

همان طور که در بحث های پیشین ذکر شد، مورچه ها جزء حشرات اجتماعی می باشند که تعاون و همکاری بین آنها به چشم می خورد. آنها به انواع گوناگونی تقسیم می شوند و در دسته های جدا از هم زندگی می کنند که کارها بین آنها تقسیم می شود؛ بنابراین، پیش از بیان دانشمندان در این زمینه لازم است که به تنوع مورچه ها در هر دسته اشاره شود:

7٫ تنوع مورچه ها در هر دسته

مورچه ها با توجه به تنوع ساختاری به دسته های گوناگونی تقسیم می شوند؛ بنابراین، لازم است بدانیم که مورچه ها در دسته های جدا از هم زندگی می کنند. در هر دسته سه نوع مورچه وجود دارد که کارها بین آنها تقسیم می شود:

1٫ مورچه های کارگر که وظیفه جمع آوری غذا، نگهداری نوزادان و حتی نگهداری مادر لانه (ملکه) را بر عهده دارند.

2٫ مورچه های نر که کارشان بارور ساختن ملکه است و بعد از جفت گیری می میرند.

3٫ ملکه که کارش تخم گذاری است. او جهت جفت گیری با نرها به هوا پرواز نموده و جفت گیری می نماید.

گروهی نیز به صورت نیروهای مسلح هستند که آرواره های قوی دارند و از لانه در برابر هجوم دشمنان پاسداری می کنند (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:164).

در شهر مورچگان مهم ترین مسئله جمع آوری غذاست؛ زیرا بدون غذا ملکه قادر به تخم گذاری و کارگرها قادر به کار کردن نیستند. کارهای داخلی شهر آن قدر زیاد است که همه کارگران نمی توانند برای تهیه غذای خود از شهر خارج شوند، ناچار عده بسیاری در شهر می مانند و توسط سایر مورچه ها تغذیه می شوند.

بعضی از حشره شناسان در تحقیقات خود آورده اند که کارها میان مورچه ها هر چند ماه یک بار عوض می شود. آنها کار ساختن لانه، پرستاری، جمع آوری غذا و … را به نوبت انجام می دهند. اما اولین گروه از مورچه های کارگر که عهده دار جمع آوری غذا می شوند، معمولاً قوی تر و چالاک تر از دیگر کارگرانند؛ زیرا رفتن به خارج از لانه ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد، پرندگان، خزندگان، مگس ها و بعضی دیگر از انواع جانوران مایل به خوردن مورچه ها هستند.

تعدادی از مورچه های شجاع به عنوان پیشاهنگ برای یافتن غذا به خارج از لانه می روند و مورچه های دیگر از آنها تقلید می کنند. این مورچه ها هنگام راه رفتن مواد شیمیایی به نام « فرمون » تولید می کنند و ردّی از خود بر جای می گذارند. آنها همین که غذایی یافتند، شتاب زده به داخل لانه باز می گردند و با شاخک زدن بر سر دیگر مورچه های کارگر آنها را آگاه می سازند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:11ـ12).

8 . لانه مورچگان

«تَنْقُلُ الْحَبَّهَ إِلَی جُحْرِهَا» (نهج البلاغه، خطبه 285)؛ «دانه ها را به لانه ی خود منتقل می سازد».

«جحر ها» به حرکت ضمه، حفره ها و روزنه هایی است که حیوانات و درندگان حفر می کنند (هاشمی خویی، منهاج البراعه، 1358:1355).

در عبارت حضرت(ع) به لانه و حفره هایی که مورچه ها برای زندگی خود می سازند، اشاره می کند. این موجود ریز و ظریف دانه های غذایی را از راه های دور و نزدیک به لانه ی خود می برد. او دانه هایی را انتخاب می کند که از پیچ وو خم لانه بگذرد و مشکلی برای عبور و مرور سایر هم نوعانش ایجاد نکند» (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:159).

دانشمندان نیز به این موضوع توجه داشته و در تحقیقات علمی خود نیز به آن پرداخته اند.

اغلب مورچه ها خانه های خود را در زمین حفاری می کنند. لانه آنها از چندین اتاقک به شکل ها و طرح های بسیاری ساخته می شود و بر خلاف لانه های زنبور عسل و موریانه، در معماری آنها، گوناگونی به چشم می خورد و هر دسته از مورچه ها هماهنگ با ساختمان بدنی و روحیات خود خانه خویش را می سازند. این اتاق ها توسط کانال هایی به هم متصل می باشند که از این اتاق ها برای مقاصد مختلفی همچون پرورش نوزادان، انبار غذا و مکان هایی برای استراحت مورچه های کارگر استفاده می شود (دین پرور، به علی شناختم خدا را، 1386:13).

بعضی از انواع مورچگان در لانه هایی دیگر غیر از لانه های زیرزمینی زندگی می کنند. آنها در نقاط گرمسیر لانه هایشان را بر روی گیاهان یا درختان می سازند؛ بدین گونه که تنه درخت ها را خالی می کنند و بدون اینکه به پوست درخت آسیبی برسانند، در وسط آن اطاق ها، دهلیز ها و تالارهایی به وجود می آورند و گاهی این دهلیزها و اطاق ها از لحاظ فن نجاری، به قدری قابل ملاحظه است که گویی مبل سازان ماهر آن را ساخته اند (مترلینگ، اسرار شهر مورچگان، 1371:90) و بعضی از مورچه ها در داخل خارهای اقاقیا زندگی می کنند. آن ها با آرواره های خود سوراخی به درون خارها گشوده و سپس داخل خارها را تهی کرده و برای خود لانه می سازند. این نوع مورچه ها نیش های قوی دارند و قادرند لانه خود را از هجوم دیگر حشرات حفظ کنند. بعضی دیگر از مورچه های مناطق حاره، لانه های خود را در میان توپی از گل می سازند. مورچه ها این خانه های کروی را با زحمت فراوان می سازند؛ بدین ترتیب که صف طویلی از مورچه های کارگر ذرات خاک مرطوب را به دهان گرفته و بر بالای درخت می برند.

سپس حفره هایی در داخل توپ گلی ساخته، اطاق های خود را در آن بنا می کنند. در همین حال عده دیگر از کارگران بذر گیاهان را از درخت بالا برده بر روی توپ گلی می کارند. بذرها به زودی جوانه زده و توپ گلی از شاخ و برگ و گل پوشیده می شود. این شاخ و برگ ها، لانه را در هوای بارانی از رطوبت حفظ می کند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:33).

9٫ سیلوی نگهداری آذوقه

«وَ تُعِدُّهَا فِی مُسْتَقَرِّهَا» (نهج البلاغه، خطبه 285)؛ «[دانه ها] را در جایگاه مخصوص نگه می دارد».

حضرت در این بخش از خطبه به محل نگهداری آذوقه مورچه ها اشاره می کند:مورچه، دانه ها را در جایگاه مخصوص جای می دهد. به گونه ای که فاسد نشود (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:160).

مطابق آخرین تئوری های علمی، از دیگر شگفتی های زندگی مورچه تأمین آذوقه و نگهداری آن است؛ به طوری که این حشره ریز و ظریف در لانه خود کامل ترین سیلوی نگهداری حبوبات را ایجاد کرده و با شناخت کامل از چگونگی حبوبات، آنها را نگهداری و انبار می کند.

این موجود ریز در زیرزمین و سیلوی نگهداری آذوقه، نکاتی را رعایت می کند تا دانه ها فاسد و متعفّن نشود؛ مثلاً دانه ها را در جایی قرار می دهد که نمناک و رطوبتی نباشد تا دانه ها سبز شوند (دین پرور، به علی شناختم خدا را، 1386:14ـ15).

جاحظ در کتاب الحیوان خود می نویسد:

«یکی از آشنایان من، لانه موری را حفّاری کرد و دید که هر نوع از دانه ها را از دیگری جدا، مرتب و منظم ساخته و مشاهده کرد که هر دانه از آنها را روی دیگری چیده و لابه لایشان را به وسیله برگ های کاه و غیر آن پر کرده است و پست و بلند آن هموار و مساوی شده تا از فروریزی جلوگیری گردد» (جاحظ، الحیوان، 2011م:263).

10٫ آینده نگری مورچه و مدیریت اصولی

«تَجْمَعُ فِی حَرِّهَا لِبَرْدِهَا وَ فِی وِرْدِهَا لِصَدَرِهَا» (نهج البلاغه، خطبه 285)؛ «در فصل گرما برای زمستانش تلاش می کند و به هنگام درون رفتن، بیرون آمدن را فراموش نمی کند».

حضرت در این عبارت اشاره می کند که او در فصل تابستان با یک الهام درونی بی آن که زمستان را دیده باشد (یعنی متولد همان سال باشد) پیش بینی ایامی را می کند که برف و باران سراسر زمین را فرا گرفته و جمع آوری روزی بر او غیرممکن است. در چنین شرایطی این موجود کوچک به اندازه نیازش با دوراندیشی مواد غذایی را ذخیره می سازد (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:159).

در حقیقت، مورچه در گرمای تابستان به سرمای زمستان می اندیشد و در سرمای زمستان، انتظار تابستان را می کشد و به پایان کار می نگرد نه به ذخیره انبار (دعوتی، گلستان نهج البلاغه، 1382:35).

دانشمندان در این زمینه داستان های حیرت آور نقل کرده اند؛ از جمله اینکه مورچه به دلیل قدرت تشخیص و عاقبت اندیشی خاصش، دانه هایی را که برای فصل زمستان در زیرزمین ذخیره کرده و احتمال پوسیدگی و کرم افتادگی در آن می رود، از انبارهای زیرزمینی خارج کرده و پهن می کند تا باد بخورد و خشک شود تا از فاسد شدن آنها جلوگیری کند و دوباره به جایگاهش منتقل می کند.

او در بسیاری از اوقات این کار را در شب انجام می دهد که کسی متوجه نشود تا راحت تر و آسیب ناپذیرتر باشد و شب مهتابی را انتخاب می کند؛ زیرا در شب مهتابی بهتر می بیند. اگر محل دانه ها نمناک باشد، از ترس سبز شدن دانه ها، موضع جوانه زدن آنها را با نیش خود سوراخ می کند؛ زیرا خیلی خوب می داند که از آن قسمت است که دانه سبز می شود، و گاهی آن را به دو نیمه مساوی تقسیم می کند، اما اگر دانه گشنیز باشد، آن را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کند؛ زیرا این دانه بر خلاف دیگر حبوبات اگر به بخش هایی کمتر تقسیم شود، سبز خواهد شد.

11٫ غذای مورچگان

«مَکْفُولٌ بِرِزْقِهَا مَرْزُوقَهٌ بِوَفْقِهَا لَا یُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ وَ لَا یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیَابِسِ وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ»؛ «روزی مورچه تضمین گردیده، و غذاهای متناسب با طبعش آفریده شده است. خداوند منّان از او غفلت نمی کند و پروردگار پاداش دهنده، محرومش نمی سازد؛ گر چه در دل سنگی سخت و صاف یا در میان صخره ای خشک باشد».

«کفل» کفاله از باب نصر و علم به معنای تضمین شده (خویی، منهاج البراعه، 1358:7) و «رزقها وفقها» یعنی به اندازه کفایتش و «الدَّیَّان» از صفات الهی به معنای حاکم و قاضی و قهار و «المنَّان» از «المن» به معنی پاداش دهنده است نه از ریشه «المنه» و «الصَّفا» به معنای سنگ صاف براق و محکم (چیزی که از آن نمی روید) است (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، 1375:57) و «الجامس» به معنای سنگ سخت و محکم (بیهقی کیذری، حدائق الحقایق، 1375:274) که از جایی به جایی حرکت داده نمی شود (فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، 1379:738) می باشد.

در اینجا امامj به این امر اشاره دارد که خداوند منان، این موجودات کوچک را که در دشت ها و بیابان ها و کوه ها زندگی می کنند، از نظر لطفش دور نداشته و هر غذای موافق طبع آنها را در اختیارشان قرار داده است، حتی اگر در دل سنگ سخت و خشک زندگی کنند، غذا و رطوبت لازم را هر چند از طریق هوا باشد برای آنها فراهم می کند و با الهام درونی، آنها را وادار می سازد که در ایّام توانایی برای روزهای ناتوانی ذخیره کنند و این واقعاً حیرت آور است (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1383:161).

نتیجه اینکه این سخن حضرت بیان گر این حقیقت است که چون خداوند دیّان و بسیار جزا دهنده است، آفریده های خود را از پاداش محروم نمی سازد. همین که این حیوان قدم به عالم وجود گذارده و تحت فرمان تکوینی خدا قرار گرفته با توجه به الطاف بی پایان خداوند، گویا از اوامر تشریعی خدا پیروی کرده و عبادت خویش را انجام می دهد و به این دلیل مشمول معنای نام دیّان خداوند شده و مستوجب پاداش اعمال نیک و عبادات می باشد؛ پاداشی که عبارت از ماده بقاء و ادامه هستی آن است (ابن میثم، شرح نهج البلاغه، 1375:245).

خدای تعالی می فرمایند:

وَ مَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (هود/6)؛ «هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می داند؛ همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است! [= در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا]».

دانشمندان درباره تغذیه مورچگان می نویسند:

بیشتر مورچه ها به وسیله مواد حاوی قند و پروتئین تغذیه می شوند و قند را از عصاره گیاهان به دست می آورند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:26). آنها همچنین از گوشت، میوه، بذر گیاهان، جانوران مرده، قارچ و گل ها تغذیه می کنند (عقیل، عام عجیب الحیوان، 1383:2/ 697). مورچه های جنگلی که در لانه های بزرگی زندگی می کنند، گاه ممکن است در عرض یک روز در حدود 000/100 کرم درختی و یا دیگر حشرات را جمع آوری کنند (بی آزار شیرازی، مورچه ها، بی تا:27).

مورچه ها علاوه بر غذا به آب هم نیاز دارند. در بیشتر مناطق کره زمین، پیدا کردن آب کار ساده ای است، ولی در مناطق گرم و خشک، مورچه ها مجبورند برای پیدا کردن آب مسافت زیادی را طی کنند.

در بیابان های کشور آفریقایی «نامیبیا» گونه ای مورچه زندگی می کند که می توانند آب مورد نیاز خود را از شبنم های روی سنگ ها که از مه دریا تولید شده اند، به دست آورند.

12٫ هدایت غریزی مورچگان

آیا رفتارها و حرکات مورچگان ناشی از هدایت غریزی آنهاست یا آنها دارای قوه ادراک و فهم و شعور می باشند؟!

دیدگاه های متفاوتی در این باره وجود دارد. عده ای می گویند:اغلب حیوانات کارهایی را به طور فطری انجام می دهند. مثلاً اگر زنبوری را نیمه جان کنیم و به نزدیک لانه مورچگان ببریم، جنگ زنبور و مورچه تماشایی است. زنبور می جنگد و نابود می سازد و مورچه ها هر چه تلفات می دهند، دست از مقاومت نمی کشند و به انواع تاکتیک ها متوسل می شوند تا دشمن را به شکست رسانند و از پیکر بی جانش غذایی زمستانی را فراهم آورند. این رفتار و حرکات ناشی از غریزه طبیعی آنهاست و هیچ گونه اختیار و امکان انحراف از آن روش طبیعی معین خود ندارند (گرامی، خدا در نهج البلاغه، 1386:79). ولی بعضی دیگر بر این نظرند که مورچگان دارای قوه ادراک می باشند و کارهای خود را با فهم و شعور و به صورت آگاهانه انجام می دهند (طباطبایی، المیزان، 1376:542).

خلاصه و نتیجه

مورچه ها حشرات ریز اجتماعی هستند که در مکان های مختلف زمین زندگی می کنند. این موجودات ریز به دسته های گوناگون و متنوع تقسیم می شوند که هر کدام وظیفه خاص خود را انجام می دهند و همواره تعاون و همکاری بین آنها به چشم می خورد. ساختار و اسکلت بدنی آنها متناسب با اندامشان آفریده شده است و تمام دستگاه هایی که در بدن یک موجود بزرگ و درشت، همچون فیل وجود دارد، این موجودات ریز نیز دارا می باشند و از آنها هیچ چیز کم ندارند. آن ها کارهای خود را به خوبی و با برنامه ریزی دقیق انجام می دهند. در تابستان به فکر زمستان و جمع کردن روزی خود می باشند و از هیچ تلاشی دریغ نمی کنند و با تدبیری خردمندانه از فاسد شدن غذاها جلوگیری می کنند و آنها را در جایگاه مناسبی نگهداری می کنند تا در زمانی مناسب از آن ها بهره گیرند.

با پیشرفت علم زیست شناسی، بیولوژی جانوری و تحقیقاتی که دانشمندان در این زمینه به دست آورده اند، نه تنها سخنان حضرت علی(ع) را تایید می کند، بلکه علم و آگاهی امام را نسبت به عالم آفرینش و مخلوقات الهیی ثابت می کند.

در حقیقت، امام با بیان این شگفتی ها، یکی از راه های خداشناسی را بیان می کنند؛ زیرا هر یک از مخلوقات کوچک و بزرگ این عالم، جلوه صفات خدای متعال می باشند که پرده برداری از رمز و رازهای آنها در واقع، طی کردن مراحل سیر و سلوک و رسیدن به توحید است.

این چنین آفرینش بی نقص و تمام عیار خداوند، در نهاد همه موجودات، تدبیر چگونه زیستن را به ودیعت نهاده است.