سورگوم | هر آنچه که باید از گیاه “سورگوم” بدانید

سورگم ها بر حسب نوع مصرف به 4 دسته تقسیم می شوند .

1 – سورگوم دانه ای Grain Sorghum :از دانه های ان به عنوان غذای انسان، دام و طیور استفاده می شود .

2 – سورگوم علوفه ای Grass Sorghum :که به نام سرگو sorgo ) معرف است . دارای ساقه های بلند ابدار و شیرین است . سودان گراس از ارقام سورگوم علوفه است که گیاه یک ساله با ساقه های باریک و قدرت پنجه زنی بالا است

3 - سورگوم شیرین یا قندی Sweet Sorghum :ساقه های بلند این گیاه حاوی مواد قندی است . از شیرابه ساقه قند مایع تولید می شود. عملکرد ان بیشتر از سورگوم دانه ای است لذا برای تولید علوفه سبز و سیلوی کشت می شود.

4 - سورگوم جارویی broom sorghum :به دلیل انشعابات زیاد و طویل و خوشه برجسته به عنوان جاروب استفاده می شود.

5 - سورگوم مومی waxy sorghum :اندوسپرم این گیاه داری موم است که برای ساختن چسب به کار می رود.

 

از نظر تعداد کروموزم به سه دسته تقسیم می شوند سورگوم های ورسی کالر S.versi color که2n=10 بوده گیاه یک ساله وحشی و در افریگا یافت می شود و سورگوم بی کالر bicolor که 2n=20و دیپلوئید و همان سورگوم معمولی می باشد که سودان گراس نیز جزء این گروه است و در نهایت سورگوم های S.halopense :که 2n=40 و تتراپلوئید چند ساله هستند مانند جانسون گرا .

سورگوم گیاهی است خود گشن که درصد دگر گشنی ان نزدیک به 5 درصد است که در سودان گراس این درصدبیشتر از همه اس . در خوشه سورگوم ممکن است تا 4000 بذر تشکیل شود که وزن هزار دانه ان 16 تا 40 گرم می باش . دانه ان گرد و کروی به رنگ قهوای متمایل به قرمز می باشد . استفاده مستقیم دام از علوفه تازه سورگوم ممکن است باعث مسمومیت دام شود زیرا در برگهای سورگوم جوان ماده گلوکوزیدی به نام Dhurin وجود دارد که سمی است وقتی که به پروسیک اسید تبدیل می شود باعث مسمومیت دام می شود . برای کم شدن خطر مسمومیت دام نبایستی از علوفه تازه استفاده کرد وقتی ارتفاع ساقه سورگوم از 50 سانتی متر به طرف 100 سانتی متر حرکت می کند میزان این ماده سمی کاهش پیدا می کن . همچنین در سیلو نیز از بین می رود .

سورگوم در ایران بیشتردر نواحی جنوبی کشور مانند خوزستان و بلوچستان برای تولید علوفه و در مازندران و زنجان وآذربایجان شرقی (عمدتاً در شهرستان میانه)نیز انواع جارویی آن برای تهیه جارو و دانه کشت می گردد.سورگوم جاروئی یک گیاه یکساله زراعی بهاره است و واریته ای از گونه های Sorghum vulgare و Sorghum bicolar var. technicum میباشد و به لحاظ داشتن ساقه های محکم و چوبی جزو سورگوم های مناسب برای تغذیه دام به شمار نمی آید. با توجه به سازگار بودن منطقه و داشتن هوای نسبتاً خشک و گرمای بالا استعداد کاشت این محصول را در این شهرستان مهیا نموده است و یکی از محصولات مهم واستراتژیک منطقه به حساب می آید. و سالانه حدود 1100-2500 هکتار از اراضی آبی را به خود اختصاص می دهد و در بعضی از سال ها با توجه به اینکه قیمت فروش پائین میباشد کشاورزان رغبت زیادی نسبت به کشت نشان نمی دهند. با کشت این محصول علاوه بر کشاورزان، تعدادی از مردم این منطقه نیز با فرآورده های آن بصورت جارو امرار معاش می نمایند. و چون این کشت برای کشاورزان صرفه اقتصادی دارد بنابراین نمیتوان زارعین را از این کشت منصرف کرد .

 

کشاورزان هدف اصلی از کشت این گیاه زراعی را دو منظوره بودن آن می نامند:

 

اولاً به لحاظ تهیه جاروی سنتی که نه تنها در داخل کشور مصرف دارد، بلکه در خیلی موارد به کشورهای همسایه از قبیل عراق، افغانستان، آذربایجان، ترکیه و غیره صادر می شود.

دوماً چون بذر سورگوم جاروئی از نظر مواد¬غذایی غنی است لذا از آن جهت تهیه دانه برای مصرف طیور و همچنین تغذیه گاو و گاومیش و… استفاده می شود.

سهم عمده سطح زیر کشت و تولید این محصول در استان به شهرستان میانه تعلق دارد که اغلب در تناوب با یونجه، برنج، گندم، جو و گوجه ¬فرنگی و یا به صورت متوالی کشت می گردد.

میزان بذز مصرفی ارقام مختلف سورگوم با توجه به وزن هزار دانه، بنیه یا قدرت رویش و قوه نامیه فرق می کند. بطور کلی میزان بذر ارقام موجود با قوه نامیه 85% با توجه به کلیه جوانب کشت و کار بین 15-20 کیلوگرم در هکتار است. اما با توجه به ارتفاع و حجم این گیاه بهتر است میزان تراکم کاشت بر اساس تعداد بوته در هکتار منظور گردد. مناسبترین تراکم کاشت ارقام موجود بین 200-300 هزار بوته در هکتار می باشد. کشت آن بصورت ردیفی بوده که فاصله ردیف ها از همدیگر بسته به ماشین آلات برداشت 60-75 سانتیمتر متغیر است ولی در برداشت دستی و یا چرای مستقیم حتی این فاصله می تواند تا سطح 50 سانتیمتر کاهش یابد.

شروع تاریخ کاشت سورگوم زمانی است که درجه حرارت خاک در عمق 4-5 سانتیمتر که عمق کاشت بذر سورگوم نیز می باشد به 12 درجه سانتیگراد برسد. تقریباً پس از ده روز از کشت ذرت در هر منطقه مناسبترین زمان کاشت سورگوم می باشد. بطور کلی سورگوم در ایران یک گیاه با کشت بهاره محسوب می گردد. زمان تقریبی کشت آن در مناطق گرم در قسمت های جنوب و جنوب شرقی ایران اسفند ماه، مناطق نیمه گرم فروردین ماه، مناطق معتدل اردیبهشت ماه و در مناطق سردسیر نیمه دوم خرداد ماه می باشد.

با توجه به اینکه سورگوم جزو گیاهان آللوپاتیک می¬ باشد وچون گیاهان آللوپاتیک اکثراً عملکرد محصول بعد از خود را به ¬واسطه ترشح مواد آللوپاتیک و یا بقایای بجا مانده در مزرعه کاهش می¬ دهند،لذا کشاورزان ¬بایستی به این نکته توجه نمایند که گیاهانی در تناوب سورگوم جاروئی قرار گیرد که نسبت به مواد آللوپاتیک و بقایای موجود در مزرعه تحمل بیشتری دارند کشت نمایند تا متحمل ضرر کمتری شوند. اما متاسفانه اکثراً کشاورزان میانه به دلیل عدم آگاهی از این موضوع اقدام به کشت متوالی سورگوم جاروئی می¬ کنند.

اهمیت کود دهی سورگوم بهتر است یر اساس آزمون خاک انجام شود. اما معمولاً بین ٢٠٠ تا ٢5٠ کیلو گرم فسفات آمونیوم به صورت قبل از کاشت، ١٠٠ کیلو گرم پتاس هنگام کاشت و ٣٠٠ تا 4٠٠ کیلوگرم در هکتار اوره توصیه شده است. سورگوم مانند دیگر گیاهان خانواده غلات در برابر افزایش کودهای نیتروژنه ( ازته) واکنش مثبتی در افزایش عملکرد دارد و هر اندازه کود نیتروژن برحسب نیاز گیاه و به صورت صحیح تأمین گردد منجر به افزایش کمی و کیفی علوفه خواهد شد.بیشترین کیفیت علوفه زمانی حاصل می شود که خاک به لحاظ عناصر غذایی به ویژه نیتروژن غنی باشد. البته مصرف زیاد کود نیتروژنه باعث تجمع ماده سمی (اسید پروسیک) شده و برای دام خطرناک است. به این منظور باید از مصرف بی رویه کود اوره خودداری نمود.

پس از آنکه ارتفاع گیاه به ١5 تا ٢٠ سانتیمتر رسید علفهای هرز نیز در مزرعه شروع به رشد می نماید. بنابراین در این مرحله از زندگی گیاه وجین اول را باید انجام داد. وجین دوم زمانی انجام می شود که ارتفاع گیاه به 5٠ تا 6٠ سانتیمتر رسیده باشد. برای مبارزه با علفهای هرز می توان از مواد شیمیایی (علف کش) استفاده نمود. موادی که برای از بین بردن علفهای هرز موجود در مزارع سورگوم به کار می رود عبارتند از آترازین به نسبت 1 تا 5/1 کیلوگرم در هکتار و از توفوردی نیز می توان به نسبت 5/0 تا 1 لیتر در هکتار استفاده کرد.همچنین مصرف ارادیکان نیز جهت مبارزه با علف های هرز مزارع سورگوم مناسب می باشد.علف های مزارع سورگوم شبیه علف های هرز ذرت است.

بوته های اولیه سورگوم دانه ای آب زیادی نیاز ندارد، آبیاری پس از سبز شدن را می توان به مدت 4 تا 6 هفته به تاخیر انداخت .

وقتی رشد گیاه افزایش یابدآبیاری هر 10 تا 14 روز یک بار صورت می گیرد. بحرانی ترین دوره نیاز آبی به هنگام گلدهی است.

به عنوان یک توصیه عمومی سورگوم دانه ای نیار به 150 تا 200 کیلو گرم در هکتار کود سوپر فسفات تریپل ، 100 تا 150 کیلو گرم در هکتار کود سولفات پتاسیم و 250 تا 300 کیلو گرم در هکتار کود اوره ، دارد. کود های فسفره و پتاسه و یک سوم کود اوره هنگام کاشت استفاده می شود و مابقی کود اوره به صورت سرک در دو نوبت ، زمان 7-5 برگی و شروع گلدهی ، مورد استفاده قرار می گیرد.

ذرت خوشه ای دارای خصوصیات زراعی بسیار خوبی از جمله رشد سریع بوده و در مدت کوتاهی در حدود 50 روز محصول می دهد .

 

حرارت حدود 27درجه سانتی گراد برای رشد ونمو این گیاه مناسب است.

مگس سورگوم:این آفت در مناطق گرم شیوع بیشتری دارد و از همه آفاتی که به دانه سورگوم حمله می کند زیان بارتر می باشد.

شته:این آفت در مراحل اولیه رشد در کشت بهاره که رطوبت بالا و گیاه هنوز استقرار نیافته است ، بیشترین خسارت را وارد می نماید.بااستفاده از افت کش متاسیستوکس به راحتی قابل کنترل می باشد .

زمان برداشت هنگامی است که دانه ها کاملا سفت و برگ های بالا تقریبا زرد و برگ های پایینی خشک شده باشد. برداشت سورگوم دانه ای در مزارع کوچک با دست و درمزارعبزرگو یکپارچه با کمباین عملی و اقتصادی تر است. سورگوم دانه ای بطور کلی برای تولید دانه کشت می شودولی پس از برداشت دانه ، علوفه باقیمانده از آن نیز جهت تغذیه دام مورد استفاده قرار می گیرد. زمان و نحوه برداشت سورگوم بستگی به نوع مصرف آن دارد. مناسبترین ارتفاع برداشت در سورگوم های علوفه ای 10 تا 15 سانتیمتری سطح زمین است. به طور کلی در مناطق مرطوب حداقل ارتفاع برش 10 سانتیمتر و در مناطق خشک و دیم حداکثر ارتفاع برداشت حودو 10 سانتیمتر است و با رعایت این مسئله رشد مجدد سورگوم دچار کاهش نگردیده و ملکرد علوفه با کاهش مواجه نخواهد شد. زمان برداشت سورگوم علوفه ای از اهمیت بسیار زیادی برخودار است و روی فاکتور های زیادی از جمله کیفیت علوفه، میزان اسید پیروسیک و همچنین کیفیت تولید علوفه تأثیر می گذارد. بر اساس تحقیقات انجام شده بهتری زمان برداشت سورگوم علوفه ای از جمله هیبرید اسپید فید شروع گلدهی (5 تا 10 در صد گلدهی) و در ارقام دیر گل مثل جامبو ارتفاع 150 تا 180 سانتیمتری است. به طور کلی برداشت زود هنگام (قبل از رسیدن به ارتفاع 1 متری) به علت احتمال مسمومیت و برداشت دیر هنگام به علت کیفیت علوفه توصیه نمی شود.